Φύλο και εκκλησία

Φύλο και εκκλησία

Συγγραφέας:	Αλέξανδρος Μ. Σταυρόπουλος, Στέφανος Χρ. Κουμαροπουλος
Βιβλιογραφία
Εσωτερικοί Σύνδεσμοι
Εξωτερικοί Σύνδεσμοι
Σχόλια Επιμελήτριας

Αλέξανδρος Μ. Σταυρόπουλος
Στέφανος Κουμαρόπουλος

Η χριστιανική Εκκλησία από τα πρώτα χρόνια της υπάρξεως της υπήρξε μία πηγή ελευθερίας για τις γυναίκες, αφού δε δέχθηκε κανενός είδους διαχωρισμό ή ανισότητα: «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ• πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλάτας, 3, 28), όπως διακήρυξε ο Απόστολος Παύλος. Ο ίδιος ο Χριστός είχε αναδείξει πολλές φορές το γυναικείο φύλο (βλ. λήμμα φύλο και θεολογία). Παρόλα αυτά, μία πατριαρχική κουλτούρα, «κληρονομιά» του ιουδαϊκού και ελληνορωμαϊκού κόσμου, πέρασε ως ένα βαθμό στη ζωή των Χριστιανικών Εκκλησιών και επηρέασε και τους θεσμούς τους. Σήμερα φαίνεται όλες οι Χριστιανικές Εκκλησίες να παρουσιάζουν εξαιρετική βελτίωση στον τρόπο αντιμετώπισης των φύλων και κυρίως των γυναικών. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι τα γυναικεία κινήματα κυρίως αναπτύχθηκαν στο δυτικό χριστιανικό κόσμο. Εκείνο που είναι άξιο παρατήρησης είναι ότι κάποιες χριστιανικές προτεσταντικές Εκκλησίες έχουν προχωρήσει στη χειροτονία γυναικών ακόμη και ως επισκόπων, η Ρωμαιοκαθολική όμως και η Ορθόδοξη Εκκλησία έχουν διαφορετική άποψη και αντιδρούν. Ας ξεκινήσουμε όμως την εξέταση του θέματος μέσα από μία ιστορική διερεύνηση.

Η δράση των γυναικών στην αρχαία Εκκλησία

Η ιεραποστολική δράση, η λειτουργική και κοινωνική πράξη και η εν γένει ζωή των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων οδηγούν, για πρώτη ίσως φορά στην ιστορία, στην έξοδο της γυναίκας από το σπίτι, καθώς πλάι στον παραδοσιακό ρόλο της συζύγου και μητέρας αναλαμβάνει η γυναίκα στη χριστιανική Εκκλησία και άλλους ρόλους ή λειτουργήματα, όπως της ιεραποστόλου, της χαρισματούχου, της συνεργάτιδας των αποστόλων και αργότερα της διακόνισσας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αμφιταλάντευσης της χριστιανικής εκκλησίας ανάμεσα στις δύο πραγματικότητες, στα πρώτα της βήματα, αποτελεί η περίπτωση του αποστόλου Παύλου. Από τη μία δηλώνει ότι στη νέα πραγματικότητα δεν υπάρχει διάκριση ανδρών-γυναικών (Γαλάτας 3, 28), από την άλλη ακολουθώντας το παράδειγμα της εβραϊκής συναγωγής δεν επιτρέπει στις γυναίκες να κηρύττουν στην Εκκλησία (Α΄ Κορινθίους 14, 34-35), ούτε φυσικά να γίνονται ιερείς (Α΄ Τιμόθεον 3, 2), επιτάσσει να φέρουν κάλυμμα στο κεφάλι όταν προσέρχονται στην Εκκλησία, παρόλα αυτά, όμως, ο ίδιος δίνει τη δυνατότητα στις γυναίκες να προφητεύουν (Α΄ Κορινθίους 11, 2-16). Ο ίδιος ο Παύλος αναφέρεται συχνά σε γυναίκες ιεραποστόλους, όπως η Φοίβη «η διακόνισσα» και η Πρίσκιλλα (Ρωμαίους 16, 1-5) και σε πολλές άλλες, με εγκωμιαστικά λόγια για τη δράση τους. Η περί «καθαρού» και «ακαθάρτου» αντιλήψεις του Ιουδαϊσμού, σχετικά με τους γυναικείους βιολογικούς κύκλους, πέρασε και μέσα στις αντιλήψεις της Εκκλησίας. Στις αντιλήψεις αυτές, δεν πρέπει να βλέπουμε πάντα την υποτίμηση της γυναίκας. Υπάρχει μία στάση σεβασμού των βιολογικών λειτουργιών της γυναίκας, τις οποίες η Εκκλησία τις περιέβαλλε με κάποια προσοχή, δεχόμενη και τις φυσικές αναστολές που έχουν οι ίδιες οι γυναίκες π.χ. για να προσέλθουν στη Θεία Κοινωνία.

Τα φύλα και η συμμετοχή τους στο ποιμαντικό και συμβουλευτικό έργο της Εκκλησίας

Σε εποχές καθαρά πατριαρχικές και ανδροκρατούμενες κάποιες γυναίκες αναδεικνύονται σε συνεργάτιδες και συμβούλους Πατριαρχών (όπως η οσία Ολυμπιάδα η διακόνισσα) ξεχωρίζουν, όμως και ως πνευματικοί οδηγοί ανδρών και γυναικών της εποχής τους, (όπως η οσία Ανθούσα). Μορφές αγίων, ανδρών και γυναικών, είναι παρούσες ενεργώς ως λαϊκοί –πιστοί και στο ποιμαντικό έργο της εκκλησίας. Ένα τέτοιο παράδειγμα στη νεότερη Ελλάδα αποτελεί η οσία Φιλοθέη η Αθηναία. Η προσφορά της υπήρξε τεράστια και ακόμη και σήμερα μετά από πέντε αιώνες πάρα πολλά τοπωνύμια στην Αθήνα φέρουν το όνομα της, γεγονός που αποδεικνύει την αναγνώριση των απλών ανθρώπων στο πρόσωπο της. Η οσία Φιλοθέη η Αθηναία έζησε στην Αθήνα τον 16ο αι. μ.Χ. Τέλεσε πλήθος από αγαθοεργίες και άσκησε το συμβουλευτικό έργο σε άντρες και γυναίκες. Μάλιστα θεωρείται ως μία από τις πρώτες ελληνίδες φεμινίστριες, αφού αγωνίστηκε για τα δικαιώματα και την προστασία των γυναικών της εποχής της καθώς και για τη σχολική και επαγγελματική εκπαίδευση των νεαρών γυναικών. Μαρτύρησε από τους Τούρκους κατακτητές της εποχής επειδή κήρυσσε την Ορθόδοξη πίστη. Η άσκηση της συμβουλευτικής στον χώρο του ορθόδοξου χριστιανισμού δεν είναι μόνο ανδρικό προνόμιο ούτε περιορίζεται μόνο σε ιερείς. Στις μέρες μας ασκούν συμβουλευτικό έργο λαϊκοί θεολόγοι (άντρες και γυναίκες), κατηχητές/κατηχήτριες, μοναχοί και μοναχές. Τα αποφθέγματα των μητέρων (ασκητριών), δηλαδή τα μητερικά που κυκλοφορούν κάνουν πλέον τους θεολόγους να μιλούν και για πνευματική μητρότητα. Αρκετές φορές μάλιστα σήμερα (ιδιαίτερα σε γυναικεία μοναστήρια) ακούγεται στο τέλος της Θείας Λειτουργίας το «Δι’ ευχών των Αγίων Πατέρων και Μητέρων ημών…»

Η ιερωσύνη των γυναικών

Η φεμινιστική θεολογία που αναπτύχθηκε στη Δύση κάτω από την πρόκληση του φεμινιστικού κινήματος, έχει επηρεάσει και τις Χριστιανικές Εκκλησίες που επιχειρούν την επαναπροσέγγιση της θέσης και του ρόλου της γυναίκας στην Εκκλησία. Στο πλαίσιο αυτό αντιμετωπίζουν σήμερα και το αίτημα για την άρση του αποκλεισμού της γυναίκας από την ιερωσύνη. Το θέμα αυτό βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του διαλόγου μεταξύ των χριστιανικών Εκκλησιών τείνει να προσλάβει διαστάσεις οξύτατου προβλήματος και διαμάχης μεταξύ των Εκκλησιών. Είναι γνωστό ότι η Ορθόδοξη και Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τηρούν αρνητική στάση στο θέμα της χειροτονίας των γυναικών, ενώ η Αγγλικανική Εκκλησία και οι Εκκλησίες του ευρύτερου Προτεσταντικού χώρου έχουν προβεί στη χειροτονία γυναικών και στους τρεις βαθμούς της ιερωσύνης. Σαφώς, για την Ορθόδοξη Εκκλησία επί του παρόντος δεν υπάρχει θέμα χειροτονίας των γυναικών στους δύο ανώτερους βαθμούς της ιερωσύνης, όμως υπάρχουν σήμερα αρκετοί θεολόγοι και κληρικοί που βλέπουν θετικά τη χειροτονία γυναικών διακονισσών. Το 1988 στη Ρόδο Διορθόδοξο Θεολογικό Συνέδριο είχε ως θέμα του: «Η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τα περί χειροτονίας των γυναικών». Τα υπ' αρ. 32-55 συμπεράσματα του Συνεδρίου τονίζουν ότι πρέπει να αναβιώσει «η τάξη των διακονισσών» και η χειροτονία τους, γιατί μία «τέτοια αναβίωση θα αντιπροσώπευε μία θετική ανταπόκριση στις πολλές ανάγκες και τα αιτήματα του συγχρόνου κόσμου». Θα πρέπει να αναφερθεί ότι στις αρχές του 20ου αιώνα ο άγιος Νεκτάριος ενεργοποίησε και πάλι το θεσμό των διακονισσών στο Μοναστήρι του στην Αίγινα.

Σύγχρονα αιτήματα

«Η ποιμαίνουσα Εκκλησία, κατά την Καίτη Χιωτέλη, θα πρέπει να δώσει κάποτε το λόγο στο λογικό της ποίμνιο για την αντιμετώπιση από κοινού των σημερινών και φλεγόντων ζητημάτων. Πότε επιτέλους, γράφει, θα βρει και η γυναίκα τη σωστή θέση και αποστολή της στην ανανέωση της Εκκλησίας;» Ειδικότερα όταν γίνεται λόγος για το θέμα «η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία», πίσω απ' αυτό δεν κρύβεται αναγκαστικά το αίτημα της ιερωσύνης των γυναικών. Η παρούσα ανάγκη για την Εκκλησία της Ελλάδος, που επισημαίνεται από γυναίκες και άντρες θεολόγους είναι να λειτουργήσει η Εκκλησία ως ζωντανό σώμα με τη συμπερίληψη των λαϊκών στη διοίκηση και το έργο της. Θεωρείται, επομένως, ότι η περιορισμένη συμμετοχή των γυναικών στην ζωή της Εκκλησίας αποτελεί μέρος της υποτίμησης του λαϊκού στοιχείου (δηλαδή ανδρών και γυναικών) στο ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας.

Σύγχρονες πρωτοβουλίες και προβληματισμός της Ορθοδόξου Εκκλησίας όσον αφορά τη συμμετοχή των γυναικών στο έργο της

Στον ορθόδοξο εκκλησιαστικό χώρο τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετά βήματα πάνω στο υπαρκτό πρόβλημα ότι οι γυναίκες που αποτελούν την πλειοψηφία των εκκλησιαζομένων «παρακολουθούν» όσα συμβαίνουν στο χώρο της εκκλησιαστικής ζωής, χωρίς να μπορούν να συμμετέχουν και να υπηρετούν την Εκκλησία σύμφωνα με τα χαρίσματα και τις ικανότητες που τους έχουν δοθεί. Συγκεκριμένα:
- Συνέδριο Ορθοδόξων Γυναικών στο Μοναστήρι της «Αγάπια» στη Ρουμανία, (1976), με θέμα «Ορθόδοξες γυναίκες. Ο ρόλος και η συμμετοχή τους στην Ορθόδοξη Εκκλησία».
- Διορθόδοξο Θεολογικό Συνέδριο στη Ρόδο, (1988), με θέμα «Η θέσις της γυναικός εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία και τα περί χειροτονίας των γυναικών».
- Δεύτερη Διεθνής Σύσκεψη Ορθοδόξων Γυναικών (1990), στην Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης, με θέμα: «Εκκλησία και Πολιτισμός».
- Συμμετοχή στη «Δεκαετία των Εκκλησιών σε αλληλεγγύη με τις γυναίκες» (1988-1998) του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών.
- Διορθόδοξο Ευρωπαϊκό Συνέδριο στην Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδίας (1994), με θέμα «Η Ορθόδοξη Γυναίκα στην Ενωμένη Ευρώπη».
- Δύο Συνέδρια Ορθοδόξων και Παλαιοκαθολικών θεολόγων στη Λειβαδιά και στην Πολωνία (1996), με θέμα «Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία και η χειροτονία των γυναικών ως οικουμενικό πρόβλημα».
- Δύο Συνέδρια στη Δαμασκό (1996) και στην Κωνσταντινούπολη (1997) με θέμα «Διακρίνοντας τα σημεία των καιρών».
- Δημιουργία Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Γυναικείων Θεμάτων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (2002) με Πρόεδρο τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Χαλκίδος κ. Χρυσόστομο και με Γραμματέα τον Αρχιμ. Πλάτωνα Κρικρή. Και τα 6 μέλη της Επιτροπής αυτής είναι γυναίκες.
- Διοργάνωση από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος στο πλαίσιο του χειμερινού προγράμματος 2002-2003 κύκλου εισηγήσεων με θέμα: Φύλο και θρησκεία. Η θέση της γυναίκας στην εκκλησία.
- Α΄ και Β΄ Συνδιάσκεψη Γυναικών Εκπροσώπων Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Ελλάδος 2004 στη Χαλκίδα και σε δύο φάσεις στη Θεσσαλονίκη από 3-5 Φεβρουαρίου 2006 και στην Τρίπολη από 16-17 Ἰουνίου 2006 με κεντρικό θέμα «Ο σύγχρονος ρόλος της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία».

Στα συμπεράσματα των Συνεδρίων αυτών, αναγνωρίζεται ότι οι γυναίκες μπορούν να αναλάβουν: 1) Εκκλησιαστική διοίκηση, συμμετοχή σε σώματα λήψης αποφάσεων σε επίπεδο ενορίας, επισκοπής και εθνικής Εκκλησίας. 2) Παιδεία και χριστιανική αγωγή σε όλα τα επίπεδα. 3) Κάθε είδους κοινωνική μέριμνα. 4) Πνευματική καθοδήγηση εγγάμων ζευγαριών και οικογενειών, προπαρασκευή για το βάπτισμα. 5) Αναγνώστριες, ψάλτριες, διευθύντριες χορωδιών, αγιογράφοι. 6) Να εκπροσωπήσουν τις τοπικές Εκκλησίες στην οικουμενική κίνηση. 7) Να συνδράμουν την Ορθόδοξη Εκκλησία με τις δημοσιεύσεις τους και τη συμβολή στο χώρο των μέσων επικοινωνίας.

Συμπεράσματα

Στη Χριστιανική Εκκλησία η γυναικεία παρουσία ενδυναμώνεται μέσα από την πλειάδα των Αγίων Γυναικών, Οσίων, Ισαποστόλων, Μαρτύρων, Οσιομαρτύρων, Μεγαλομαρτύρων, οι οποίες, με κορυφή την Παναγία και Μητέρα του Χριστού και Υιού του Θεού, έχουν ιδιαίτερη θέση στην Αγιογραφία και Υμνογραφία της Εκκλησίας, αλλά και άφησαν το δικό τους στίγμα στη Θεολογία. Στις χριστιανικές κοινωνίες η ανάδειξη των γυναικών σε όλους τους θεσμούς και τα επαγγέλματα δίνει πολλές δυνατότητες αξιοποίησής τους και μέσα στο χώρο των χριστιανικών εκκλησιών σε καίριους τομείς πνευματικής αλλά και κοινωνικής προσφοράς. Τα τελευταία χρόνια, πλέον, γυναίκες έγγαμες και άγαμες συμμετέχουν σε πολλές εκφάνσεις του ποιμαντικού έργου, προσφέροντας πολλές υπηρεσίες ανάλογα με τα χαρίσματα τους στο έργο της Εκκλησίας.

Σχόλια Επιμελήτριας

Οι συγγραφείς του λήμματος «Φύλο και Εκκλησία» αναπτύσσουν την ακαδημαϊκή, κριτική συζήτηση για θέματα φύλου που γίνεται σήμερα υπό την προοπτική πεποιθήσεων γενικά συμβατών με το δόγμα της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Φεμινιστικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν ιδιαίτερα οι πληροφορίες για τον ρόλο που έπαιξαν γυναίκες στην ιστορία της εκκλησίας.

Εσωτερικές συνδέσεις

Φύλο και θεολογία

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αδαμτζίλογλου Ευ. (1989). Η γυναίκα στη θεολογία του Αποστόλου Παύλου, Ερμηνευτική ανάλυση του Α΄ Κορ. 11, 2-16. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.

Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος (2004). Φύλο και θρησκεία. Η θέση της γυναίκας στην εκκλησία: (χειμερινό πρόγραμμα 2002-2003, εποπτεία Π. Καλαϊτζιδης – Ν. Ντόντος). Αθήνα: Ίνδικτος. Οι εισηγήσεις φιλοξενούνται και στον ιστότοπο: http://www.acadimia.gr/content/view/28/44/ 1/1/lang,el/

Γιαννακοπούλου Β. (2004). «Η συμμετοχή της γυναίκας στο ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας» στο Τιμητικό αφιέρωμα για τον Κ. Δ. Μουρατίδη. Αθήνα: 911-920.

Γιοκαρίνη Κ. (1995). Η Ιερωσύνη των γυναικών στο πλαίσιο της Οικουμενικής Κίνησης. Κατερίνη: Επέκταση, (διδακτορική διατριβή).

Γιοκαρίνη Κ. (2002). «Η θεολογική σημασία του φύλου στην ενσάρκωση του Θεού Λόγου», στο Επιστημονική Παρουσία Εστίας θεολόγων Χάλκης, τομ. Ε΄, Αθήνα: 221-265.

Ευδοκίμωφ Π. χ.χ., Η γυναίκα και η σωτηρία του κόσμου, Θεσσαλονίκη: Πουρναρά.

Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Γυναικείων Θεμάτων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος ανακοινωθέντα της Ι. Συνόδου και άρθρα στον ιστότοπο: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/woman/woman.htm

Θεοδώρου Ευ. (χ.χ.) «Θέσις και Δράσις της Γυναικός εν τη Αρχαία Εκκλησία» στην ιστοσελίδα: http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/theodorou_ancient_ woman.html

Θεοδώρου Ευ. (1988). Ο θεσμός των Διακονισσών εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία και η δυνατότης αναβιώσεως αυτού στην ιστοσελίδα: http://www.myriobiblos.gr/texts/ greek/theodorou_diakonisses.html

Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, (2001). ανακοινωθέν: «Η θέση της γυναίκας στην ορθόδοξη παράδοση» στον ιστότοπο: http://www.ecclesia.gr/ greek/holysynod/ anakoinothenta/an7-6-2001.html

Καζλάρη Πηγής (2004). «Οι γυναίκες απέναντι στο φαινόμενο του κληρικαλισμού και του φονταμενταλισμού στην ορθόδοξη Εκκλησία». Στα Πρακτικά: Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Ι.Μ. Δημητριάδος εισηγήσεις στο χειμερινό πρόγραμμα: Φύλο και θρησκεία. Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία. Αθήνα: Ίνδικτος. Επίσης στον ιστότοπο: http://www.acadimia.gr/content/ view/78/35/ lang,el/

Καρκαλά-Ζορμπά Κ. (2004). «Υπάρχει θέση στην Ορθοδοξία για μια Φεμινιστική Θεολογία;» Στα Πρακτικά Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Ι.Μ. Δημητριάδος εισηγήσεις στο χειμερινό πρόγραμμα: Φύλο και θρησκεία. Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία. Αθήνα: Ίνδικτος. Επίσης στον ιστότοπο: http://www.acadimia.gr/ content/ view/78/35/ lang,el/

Καρκαλά-Ζορμπά Κ. (2007). «Ο ρόλος της γυναίκας στην ενοριακή ζωή της Εκκλησίας - Ευθύνες και δικαιώματα» στον ιστότοπο: http://www.ecclesia.gr/ greek/holysynod/commitees/woman/woman_dikaioma.html

Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη Ελ. (2004). «Η Συμμετοχή των Γυναικών στη Ζωή της Εκκλησίας: μια ακόμη Υποτίμηση του Λαϊκού Στοιχείου;» Στα Πρακτικά Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Ι.Μ. Δημητριάδος εισηγήσεις στο χειμερινό πρόγραμμα: Φύλο και θρησκεία. Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία. Αθήνα: Ίνδικτος. Επίσης στον ιστότοπο: http://www.acadimia.gr/content/ view/78/35/ lang,el/

Κούκουρα Δ. (2001). «Η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τη Θεολογία» στην Επιστημονική Επετηρίδα της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Νέα Σειρά. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Θεολογίας τ. 11: 191-198.

Κρικρή Πλ. Αρχιμανδρίτη (2007) «Διαμητροπολιτικό Δίκτυο Γυναικών: Δικτύωση και συνεργασία Ιερών Μητροπόλεων», στον ιστότοπο: http://www.ecclesia.gr/ greek/ holysynod/commitees/woman/krikris_dyktio.html

Πάσχου Π.Β. (1990). Νέον Μητερικόν. Άγνωστα και ανέκδοτα πατερικά και ασκητικά κείμενα περί τιμίων και αγίων Γυναικών. (Επιμέλεια). Αθήνα: Ακρίτας.

Πέτρου Ιω. (2001). «Φύλο, κοινωνικοί ρόλοι, Ορθοδοξία στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα» στην Επιστημονική Επετηρίδα της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Θεολογίας τ. 11: 253-263. Σταυρόπουλου Α.Μ. (1998). Επιστήμη και Τέχνη της Ποιμαντικής. Αθήνα: Αρμός.

Σταυρόπουλου Α.Μ. & Κουμαρόπουλου Στ. (2004). «Η Συμβουλευτική Ποιμαντική Ψυχολογία και η ισοτιμία των δύο φύλων», περ. Εφημέριος, τ.10:15-17 & τ.11: 16-18.

Σταυρόπουλου Α.Μ. (2004). Ποιμαντική Γάμου, Οικογενείας και ισότητας των δύο φύλων, Διδακτικές σημειώσεις. Αθήνα: Παν. Αθηνών.

Σταυρόπουλου Α.Μ. (2008.) Ποιμαντική Γάμου και Οικογενείας. Αθήνα: Αρμός.

Τσάμη Δ.Γ. (τόμοι 6, 1990-96) Μητερικόν: διηγήσεις και βίοι των αγίων μητέρων της ερήμου ασκητριών και οσίων γυναικών της ορθοδόξου εκκλησίας. (Επιμέλεια) Θεσσαλονίκη.

Χαραμαντίδη Αγ., Αρχιμανδρίτη (2001). «Η Ορθόδοξη Γυναίκα στην Ενωμένη Ευρώπη». (Επιμέλεια), Πρακτικά Διορθόδου Ευρωπαϊκού Συνεδρίου, Ι.Μ. Θηβών και Λεβαδείας, Θήβα: Επέκταση.

Χιωτέλλη Κ. (1990). «Η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία», στο περ. Σύναξη 36: 33-45.

Χιωτέλλη Κ. (1994). Η συμμετοχή της γυναίκας στη ζωή και το έργο της Εκκλησίας, περ. «Καθ’ οδόν» 9: 113-122.

Ειδική βιβλιογραφία

Αδαμτζίλογλου Ευ. (1994). «Φεμινιστική Θεολογία, Ρήξη ή γέφυρα με την ελληνορθόδοξη παράδοση;». περ. Καθ’ οδόν 9: 25-35.

Αδαμτζίλογλου Ευ. «Η σύγχρονη φεμινιστική θεολογία ως επικαιρότητα θεολογικής προσέγγισης» στο περ. Τόλμη 16 και στον ιστότοπο: http://www.ecclesia.gr/ greek/holysynod/commitees/woman/woman_femin.html

Γρατσέα Γ. (1964). Λήμμα «γυνή» στη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, Αθήνα: 848-853.

Δεληκωνσταντή Κ. (2002). Φύλο και Παιδεία (επιμέλεια), Φάκελος, Τμήμα Θεολογίας Παν. Αθηνών.

Ευδοκίμωφ Π. χ.χ., Η γυναίκα και η σωτηρία του κόσμου, Θεσσαλονίκη: Πουρναρά.

Θεοδώρου Ευ. (1954). Η «Χειροτονία» ή «Χειροθεσία» των διακονισσών, Αθήναι, (διδακτορική διατριβή).

Θεοδώρου Ευ. (1989). Χριστιανισμός και Φεμινισμός, Αθήνα.

Jensen A. (1994). «Φεμινιστική Θεολογία, Γυναικεία έρευνα και η Χριστιανική Παράδοση», μετάφραση Μ. Κωνσταντίνου, περ. Καθ’ οδόν 9: 11-23.

Καλογεροπούλου-Μεταλληνού Β. (1992). Η γυναίκα στην καθ’ ημάς Ανατολή. Αθήνα.

Καλογεροπούλου-Μεταλληνού Β. (2007). «Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία», στον ιστότοπο: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/woman/ metallinou_thesi.html

Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη Ελ. (2002). «Φεμινιστική Θεολογία: Το όραμα του “ουκ ένι άρσεν και θήλυ”», στο συλλογικό έργο με επιμέλεια Κ. Δεληκωνσταντή Φύλο και Παιδεία, Φάκελος Τμήμα Θεολογίας Παν. Αθηνών: 105-116.

Κασελούρη-Χατηβασιλειάδη Ελ. (2003). Φεμινιστική ερμηνευτική: Feminist hermeneutics: ο παράγοντας «Φύλο» στη σύγχρονη βιβλική ερμηνευτική. Θεσσαλονίκη: Πουρναρά.

Κούκουρα Δ. (1994). «Ο ρόλος της ορθόδοξης γυναίκας στη σύγχρονη εκκοσμικευμένη κοινωνία», περ. Καθ’ οδόν 9: 37-45.

Κρικρή Πλ. Αρχιμανδρίτη (επιμέλεια 2007). «Ο σύγχρονος ρόλος της Γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία». Πρακτικά της Α΄ και Β΄ Συνδιασκέψεως Γυναικών – Εκπροσώπων Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα: Κλάδος Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Χριστοδούλου πρ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών (1999). «Η γυναίκα στην Ορθόδοξη Εκκλησία», στην ιστοσελίδα: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/ commitees/ woman/woman_church.html

Χριστοδούλου πρ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών (2002). «Η θέση της γυναίκας στην ορθόδοξη θεολογία και ζωή», στην ιστοσελίδα: http://www.ecclesia.gr/greek/ holysynod/commitees/woman/woman_theology.html