Φύλο και ευρωπαϊκές πολιτικές

Φύλο και ευρωπαϊκές πολιτικές (Gender and european policies)

Συγγραφέας:	Ελένη Καμπούρη
Βιβλιογραφία
Εσωτερικοί Σύνδεσμοι
Εξωτερικοί Σύνδεσμοι
Σχόλια Επιμελήτριας

Ελένη Καμπούρη

Οι πολιτικές για την ισότητα των φύλων αποτελούν κεντρικό άξονα της Ευρωπαϊκής πολιτικής μετά την Συνθήκη του Άμστερνταμ. Εντούτοις, το φάσμα πολιτικής που καλύπτουν είναι άμεσα συνδεδεμένο με τις διαδικασίες της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και διεύρυνσης. Ο τομέας της εργασίας και της απασχόλησης αποτελεί το κύριο πεδίο χάραξης πολιτικών για το φύλο, και το μοναδικό πεδίο όπου έχουν δημιουργηθεί κατάλληλες συνθήκες για την υιοθέτηση οδηγιών που δεσμεύουν τα κράτη-μέλη. Υπάρχουν συστάσεις και ψηφίσματα που αφορούν την ισότητα των φύλων και ορίζουν ένα κοινό νοηματικό πλαίσιο, τόσο για τα υπάρχοντα όσο και για τα υποψήφια κράτη μέλη της Ε.Ε. Παρόλο που το κοινό Ευρωπαϊκό πλαίσιο πολιτικής αποτελεί σημαντική επιρροή για τις πολιτικές των κρατών-μελών, η έννοια της ισότητας των φύλων διαφοροποιείται σημαντικά από κοινωνία σε κοινωνία, ανάλογα με τις παραδόσεις, τους θεσμούς και της ιστορία (Verloo 2007).

Εξέλιξη των πολιτικών των φύλων στην Ε.Ε.

Το 1957, η ιδρυτική Συνθήκη της Ρώμης θέσπισε με το άρθρο 119 την αρχή της ισότητας των αμοιβών μεταξύ εργαζομένων γυναικών και ανδρών, εγκαινιάζοντας τις Ευρωπαϊκές πολιτικές των φύλων. Με βάση το άρθρο αυτό έγινε σημαντική πρόοδος στη δεκαετία του 1970, καθώς υιοθετήθηκαν πέντε Ευρωπαϊκές οδηγίες για την ισότητα των φύλων στον τομέα της εργασίας και της απασχόλησης. Εντούτοις, παρέμειναν πολλά κενά κυρίως λόγω της απουσίας νομοθετικού και πολιτικού πλαισίου για την προσωρινή υιοθέτηση θετικών δράσεων προκειμένου να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι έμφυλες ανισότητες που είχαν σωρευτεί πριν την υιοθέτηση των μέτρων αυτών (Στρατηγάκη 2003). Μετά από σταδιακές αναθεωρήσεις, αναγνωρίστηκε το 1997, με τo άρθρο 2 της Συνθήκης του Άμστερνταμ, η ενσωμάτωση της ισότητας των φύλων ως κεντρική αποστολή της Ε.Ε (EU 1997). Στην Συνθήκη δόθηκε έμφαση στην ανάγκη να εξαλειφθούν οι ανισότητες και να προωθηθεί η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών μέσω της ενσωμάτωσης της ισότητας των φύλων σε όλες τις πολιτικές της Ε.Ε (Άρθρο 3). Παράλληλα άνοιξε μια νέα προοπτική για την ισότητα των φύλων, με την δυνατότητα υιοθέτησης μέτρων ενάντια στις διακρίσεις με βάση το φύλο, την φυλετική ή εθνική καταγωγή, την θρησκεία ή την πίστη, την αναπηρία, την ηλικία, και τoν σεξουαλικό προσανατολισμό (Άρθρο 13). Τέλος με το άρθρο 141 άνοιξε ο δρόμος για την υιοθέτηση θετικών δράσεων υπέρ των γυναικών στον τομέα της εργασίας και της απασχόλησης. Η υιοθέτηση της ένταξης του φύλου στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης επέτρεψε την διεύρυνση των πολιτικών στις οποίες θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται η διάσταση του φύλου. Δεν επέφερε, όμως, τα αναμενόμενα αποτελέσματα σε όλους τους τομείς πολιτικής, αλλά σε πολλές περιπτώσεις οδήγησε στον περιορισμό των πολιτικών προώθησης της ισότητας μέσω θετικών δράσεων, ιδιαίτερα εκεί όπου οι εδραιωμένες πατριαρχικές δομές των Ευρωπαϊκών θεσμών αλλά και οι προτεραιότητες που έρχονται σε αντίθεση με την προώθηση της ισότητας των φύλων κυριαρχούν (Stratigaki 2005).

Κεντρικοί τομείς πολιτικής

Παρόλο που η αρχή της ενσωμάτωσης του φύλου (gender equality mainstreaming) ισχύει για όλες τις Ευρωπαϊκές πολιτικές, οι στρατηγικές δεσμεύσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την περίοδο 2006-2010 ορίζουν έξι κύριους τομείς, όπου τα θέματα της ισότητας των φύλων θα πρέπει να έχουν προτεραιότητα (European Commission 2006):

-ίση οικονομική ανεξαρτησία για άνδρες και γυναίκες -συμφιλίωση ιδιωτικής και επαγγελματικής ζωής -ίση εκπροσώπηση στις διαδικασίες διαμόρφωσης πολιτικών -εξάλειψη όλων των μορφών έμφυλης βίας -εξάλειψη των έμφυλων στερεοτύπων -προώθηση της ισότητας των φύλων στην εξωτερική πολιτική και τις πολιτικές ανάπτυξης

Παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, παραμένουν σημαντικά προβλήματα τόσο στην χάραξη, όσο και στην εφαρμογή των Ευρωπαϊκών πολιτικών. Σύγχρονες αναλύσεις επισημαίνουν ότι οι έμφυλες ανισότητες στις κοινωνίες των κρατών μελών βασίζονται σε πατριαρχικές δομές, οι οποίες αναπαράγονται και συνδέονται άμεσα με στερεότυπα και άτυπες πρακτικές που παραμένουν εκτός του πεδίου της Ευρωπαϊκής πολιτικής, διότι ότι ανήκουν στον τομέα του «ιδιωτικού» και όχι του δημοσίου (Lombardo 2003, Hobson, Lewis, Siim 2004). Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι αυτό του έμφυλου καταμερισμού της οικιακής εργασίας και της φροντίδας που παραμένει σε ισχύ σε πολλές Ευρωπαϊκές κοινωνίες παρά το γεγονός ότι ολοένα και περισσότερο προωθούνται μέτρα για την ενίσχυση της γυναικείας εργασίας και απασχόλησης. Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο πολιτικής, όμως, δεν θέτει σε αμφισβήτηση τον έμφυλο αυτό καταμερισμό που αποτελεί και την ουσία του προβλήματος αλλά προωθεί μέτρα για την εναρμόνιση της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής που αφορούν κυρίως τις γυναίκες. Αυτό συμβαίνει επειδή η οικογένεια θεωρείται ακόμα «ιδιωτικός» χώρος και επομένως παραμένει εκτός του πεδίου των Ευρωπαϊκών πολιτικών. Μια άλλη σημαντική διάσταση των Ευρωπαϊκών πολιτικών για το φύλο αφορά και την είσοδο νέων μελών από τις πρώην κομμουνιστικές χώρες, οι οποίες έχουν διαφορετική παράδοση και ιστορία όσον αφορά την ισότητα των φύλων. Η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας στην Δυτική Ευρώπη και η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη έχουν οδηγήσει στην προσέγγιση της εξατομίκευσης (individualization), η οποία στην πράξη αμφισβητεί τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές φροντίδας στο κράτος και την οικογένεια. Με την μείωση των κοινωνικών αυτών δομών δημιουργείται ακόμα πιο έντονα η ανάγκη υιοθέτησης ενός μοντέλου πολιτικών που να αμφισβητεί τον έμφυλο διαχωρισμό ιδιωτικού-δημοσίου και να αναγνωρίζει τόσο την άμισθη όσο και την έμμισθη εργασία στον οικιακό χώρο και στον χώρο της φροντίδας (Pascal and Lewis 2004). Στις Ευρωπαϊκές πολιτικές, όμως, το «ιδιωτικό» δεν έχει αναγνωριστεί ως πολιτικό.

Ευρωπαϊκές πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην εργασία και την απασχόληση

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υιοθετήσει 13 Οδηγίες στον τομέα της ίσης μεταχείρισης μεταξύ ανδρών και γυναικών, που δεσμεύουν νομικά τα κράτη-μέλη. (European Commission 2007) Οι Ευρωπαϊκές οδηγίες θέτουν στόχους και στρατηγικές τους οποίους υποχρεούνται να τα υιοθετήσουν επίσημα ως εθνική νομοθεσία τα κράτη-μέλη όσον αφορά: την ίση αμοιβή στην εργασία (175/77/ECC), την ίση μεταχείριση στην εργασία, την επαγγελματική κατάρτιση και τις συνθήκες εργασίας (76/207/ECC), την ίση μεταχείριση στην συνταξιοδότηση (86/378/ECC), την ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών και προστασία της μητρότητας στην αυταπασχόληση (86/613/ECC), την υγεία και ασφάλεια στην εργασία των εγκύων και των γυναικών που έχουν γεννήσει πρόσφατα ή θηλάζουν (92/85/ECC) τη συμφωνία γονικής άδειας (96/34/EC), το βάρος της απόδειξης σε περιπτώσεις διακρίσεων με βάση το φύλο (97/80/EC), την πρόσβαση και προσφορά αγαθών και υπηρεσιών (2004/113/ΕC) και τα θέματα ίσων ευκαιριών και ίσης μεταχείρισης στην εργασία και την απασχόληση (2006/54/EC). Επιπλέον η εναρμόνιση της νομοθεσίας στα θέματα της ισότητας των φύλων αποτελεί προϋπόθεση για την ένταξη νέων μελών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, γεγονός που έχει επιτρέψει την διάδοση των Ευρωπαϊκών αρχών για την ισότητα των φύλων στην εργασία και την απασχόληση στις εθνικές νομοθεσίες τόσο των κρατών- μελών όσο και των υποψηφίων κρατών-μελών. Εντούτοις η εναρμόνιση δεν εγγυάται και την εφαρμογή με αποτέλεσμα να υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις και διαβαθμίσεις στις πολιτικές για την ισότητα των φύλων σε διαφορετικά κράτη-μέλη που συνδέονται άμεσα με παράγοντες όπως, η ύπαρξη ισχυρών στερεοτύπων, η ιστορία, οι παραδόσεις, η ανάπτυξη φεμινιστικών κινημάτων, καθώς και η οικονομική, κοινωνική και πολιτική κατάσταση του κάθε τόπου (Kofman and Sales 1996). Στις Μεσογειακές χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, όπου η εργατική νομοθεσία και οι κοινωνικές παροχές που σχετίζονται με τα θέματα του φύλου ήταν πολύ περιορισμένες, οι γυναίκες ωφελήθηκαν από την υιοθέτηση των Ευρωπαϊκών οδηγιών. Αντίθετα για τις Σκανδιναβικές χώρες, όπου οι πολιτικές των φύλων ήταν πολύ πιο ανεπτυγμένες, η υιοθέτηση των οδηγιών αυτών συνδέθηκε με την συρρίκνωση του κράτους-πρόνοιας (Στρατηγάκη 2003). Γενικότερα οι Ευρωπαϊκές οδηγίες αλλά και τα προγράμματα στήριξης και ενίσχυσης των γυναικών στην εργασία και την απασχόληση παίρνουν ως δεδομένη την ομοιογένεια της κατηγορίας «γυναίκες». Έτσι αναγνωρίζουν μόνο συγκεκριμένες επίσημες μορφές εργασίας αποκλείοντας άτυπες μορφές γυναικείας απασχόλησης που κυριαρχούν κυρίως στις κοινωνίες της Νότιας Ευρώπης (Vaiou 1996). Επιπλέον παρά την ενσωμάτωση των πολιτικών για το φύλο σε διαφορετικά επίπεδα με βάση την αρχή της επικουρικότητας υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ τοπικών, κρατικών και Ευρωπαϊκών θεσμών όσον αφορά την ισότητα των φύλων. Επιπλέον, οι δεσμευτικές για τα κράτη-μέλη ρυθμίσεις αφορούν αποκλειστικά τον τομέα της εργασίας και της απασχόλησης. Όσον αφορά τις κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις των Ευρωπαϊκών πολιτικών ισότητας των φύλων, υπάρχουν μόνο συστάσεις και ενδεδειγμένες δράσεις. Στα πλαίσια αυτά έχει ασκηθεί έντονη κριτική στις Ευρωπαϊκές πολιτικές για το φύλο, διότι έχοντας ως κριτήριο τον φιλελεύθερο εκσυγχρονισμό της αγοράς και την ελαστικότητα των εργατικών σχέσεων καταλήγουν να έχουν αντιφατικά αποτελέσματα. Από τη μια πλευρά, προσφέρουν νέες ευκαιρίες εργασίας και απασχόλησης σε γυναίκες (ιδιαίτερα στη Νότια Ευρώπη), μέσω, για παράδειγμα, των επιδοτούμενων θέσεων εργασίας και επιμόρφωσης, ή της ημιαπασχόλησης. Από την άλλη πλευρά, όμως, ενισχύουν τις έμφυλες ανισότητες στους μισθούς, στην περιχαράκωση των γυναικείων και ανδρικών επαγγελμάτων καθώς και στις κοινωνικές παροχές (Rossili 2000). Πιο συγκεκριμένα, με την ευρύτερη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, ευνοείται η συστηματική καταπάτηση των κοινωνικών δικαιωμάτων των γυναικών σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι των ανδρών. Η ύπαρξή δεσμευτικών ρυθμίσεων για την ισότητα των φύλων στην εργασία-απασχόληση και η απουσία δεσμευτικών ρυθμίσεων για την ισότητα των φύλων σε σχέση με τις κοινωνικές πολιτικές εντείνει τις καταπατήσεις των κοινωνικών δικαιωμάτων των γυναικών.

Ευρωπαϊκές πολιτικές για την ισότητα των φύλων στις δομές και μηχανισμούς λήψης αποφάσεων

Στα θέματα της συμμετοχής των γυναικών στις δομές και τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει υιοθετήσει οδηγίες που να είναι δεσμευτικές για τα κράτη μέλη. Εντούτοις έχει ορίσει ένα πλαίσιο που επικεντρώνεται τόσο στην συμμετοχή των γυναικών στην εκλογική διαδικασία αλλά και στα εθνικά κοινοβούλια, στις κυβερνήσεις και όλες τις θέσεις λήψης αποφάσεων στην κοινωνία των πολιτών. (96/694/EC) Παράλληλα, το Συμβούλιο της Ε.Ε. υιοθέτησε το 1999 και το 2003, εννέα δείκτες ούτως ώστε να γίνεται συστηματική καταγραφή της συμμετοχής των γυναικών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα. Από το 2004 καταγράφονται σε ετήσια βάση οι έμφυλες ανισότητες στον τομέα αυτό στην κοινή βάση δεδομένων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission 2008). Όπως διαφαίνεται και από τους δείκτες αυτούς, τα αποτελέσματα των συστάσεων της Ε.Ε. δεν είναι τα αναμενόμενα και διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία. Για τις Μεσογειακές χώρες ιδιαίτερα το πλαίσιο που ορίζεται από τις Ευρωπαϊκές πολιτικές είναι ιδιαίτερα προοδευτικό. Η ενσωμάτωσης της ισότητας των φύλων στις πολιτικές συνδέεται άμεσα με προώθηση γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Οι δύο αυτοί κεντρικοί στόχοι της Ευρωπαϊκής πολιτικής για την ισότητα των φύλων, που αναπτύχθηκαν παράλληλα στη δεκαετία του 1990, θεωρούνται συμπληρωματικοί στο βαθμό που μεγαλύτερα ποσοστά γυναικών σε υψηλόβαθμες θέσεις σημαίνει και μεγαλύτερη πίεση για ενσωμάτωση των πολιτικών ισότητας σε όλο το φάσμα της νομοθεσίας και των θεσμών (Lovenduski 2000). Κριτικές αναλύσεις επισημαίνουν, ωστόσο, τις αντιφάσεις της θέσης αυτής καθώς προϋποθέτει ότι οι γυναίκες αποτελούν μια ενιαία κατηγορία με κοινά προβλήματα και ταυτότητες.(Rossili 2000)

Ευρωπαϊκές πολιτικές για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών

Το πλαίσιο των Ευρωπαϊκών πολιτικών ενάντια στη τη βία κατά των γυναικών καθορίζεται κυρίως από τις δράσεις και τις αρχές διεθνών οργανισμών, όπως ο OHE και το Συμβούλιο της Ευρώπης, αλλά και από την δράση φεμινιστικών οργανώσεων και ΜΚΟ σε όλη την Ευρώπη (Hagemann-White 2002). Παρόλο που στα περισσότερα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπάρχει νομοθεσία που ρυθμίζει τα ζητήματα της βίας κατά των γυναικών, οι δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα αυτό είναι πολύ περιορισμένες. Ενώ το πρώτο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου κατά της βίας των γυναικών εκδόθηκε το 1986 (EEC 176/1996) δεν έχει δημιουργηθεί ως σήμερα νομοθετικό πλαίσιο. Η Ευρωπαϊκή εκστρατεία «Ανοχή μηδέν» (EEC 304/ 1997) είχε ενημερωτικό χαρακτήρα και δεν συνοδεύτηκε από μεταρρυθμίσεις των Ευρωπαϊκών πολιτικών στον τομέα της πρόληψης, της αντιμετώπισης αλλά και της προστασίας των θυμάτων – τομείς που παραμένουν στη δικαιοδοσία των κρατών-μελών (Παπαρήγα-Κωσταβάρα 2007). Μια σημαντική Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία είναι το πρόγραμμα DAPHNE, στα πλαίσια του οποίου δημιουργήθηκε ένα δίκτυο ανταλλαγής πληροφοριών, συλλογής στοιχείων και ορθών πρακτικών, διεξαγωγής ερευνών, προώθησης ενημερωτικής καμπάνιας, δημιουργίας δομών και καινοτόμων δράσεων για την στήριξη των θυμάτων της βίας κατά των γυναικών.

Εσωτερικές συνδέσεις

Πολιτικές των φύλων

Φύλο και εργασία

Σεξισμός

Φύλο και νομοθεσία

Βιβλιογραφικές αναφορές

EU (1997) “The Treaty of Amsterdam amending the treaty of the European Union the treaties establishing the European communities and some related acts” στο http://www.eurotreaties.com/amsterdamtreaty.pdf

European Commission (2005) “Equality between women and men in the European Union” at http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2004/ke6304949_en.pdf

European Commission (2006) “A Roadmap for equality between women and men 2006-2010”. Communication from the Commission http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2006/ke7205596_en.pdf

European Commission (2007) “Gender Equality Law in the European Union” http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2007/ke7807349_en.pdf

European Commission (2008) “Employment, social affairs and equal opportunities: women and men in decision making” http://ec.europa.eu/employment_social/women_men_stats/index_en.htm

Hageman- White C. “Violence against women in the European context” στο Griffin G. and Braidotti R. (2002) Thinking Differently. A Reader in European Women’s Studies. London and New York: Zed Books. σσ. 239-251

Hobson B., Lewis J., Siim B. (2004) “Introduction: Contested concepts in gender and social politics” in Hobson B., Lewis J., Siim B, eds. Contested Concepts in Gender and Social Politics. London: Edwar Elgar Publishing

Koffman E. and Sales R. (1996) “The geography of gender and welfare in Europe” στο Dolors Garcia-Ramon M. and Monk J., eds. Women of the European Union: the politics of work and daily life. London: Routledge. σσ. 31-60

Lombardo E. (2003) “EU gender policy” European Journal of Women's Studies. Vol. 10. No. 2. σσ. 159-180

Lovenduski J. (2000) “Change in Women’s political representation” στο Gender policies in the European Union. Oxford: Peter Lang. σσ. 87-105.

Pascal G. and Lewis J. (2004) “Emerging Gender Regimes and Policies for Gender Equality in a Wider Europe” Journal of Social Policy. Vol. 33. No. 3. σσ. 373-394.

Rossili Μ. (2000) “Introduction: The European Union’s gender policies” στο Gender policies in the European Union. Oxford: Peter Lang. σσ. 1-23.

Vaiou D. (1996) “Women’s work and everyday life in Southern Europe in the context of European integration” στο Dolores Garcia-Ramon M. and Monk J., eds. Women of the European Union: the politics of work and daily life. London: Routledge. σσ. 61-73

Verloo, M. (2007) Multiple meanings of gender equality: a critical frame anaysis of gender policies in Europe. Central European University Press.

Παπαρήγα- Κωσταβάρα Κ. (2005) “Οι πολιτικές της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών: ενδο-οικογενειακή βία και διεθνική σωματεμπορία” Εισήγηση στο εργαστήριο σπουδών φύλου, Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο http://www.genderpanteion.gr/gr/other_pdf/kostavara.pdf

Στρατηγάκη Μ (2003) «Πολιτικές για τηn ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή. Ένωση, Συμπτώσεις, Αντιφάσεις στην πορεία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης» στο Παναγιωτόπουλος Ρ., Κονιόρδου Σ., Μαράτου Αλιμπράντη Λ. επιμ., Παγκοσμιοποίησης και σύγχρονη κοινωνία. Αθήνα: ΕΚΚΕ

Stratigaki M. (2005) “Gender Mainstreaming versus Positive Action: An Ongoing Conflict in EU Gender and Equality Policy”. European Journal of Women’s Studies Vol. 12 (2). σσ. 165-186.