Φύλο και οικογενειακός βίος

Από Fylopedia
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Φύλο και οικογενειακός βίος

Συγγραφέας:Λάουρα Μαράτου-Αλιπράντη
Βιβλιογραφία
Εσωτερικοί Σύνδεσμοι
Εξωτερικοί Σύνδεσμοι
Σχόλια Επιμελήτριας

Λάουρα Μαράτου Αλιπράντη


H οικογένεια [family/family unit/ household] εκτός από θεσμό αποτελεί και τρόπο οργάνωσης του ιδιωτικού βίου [private life]. Ο διαχωρισμός του «δημόσιου χώρου» [public space] και του «ιδιωτικού χώρου» [private space] εξακολουθεί να χαρακτηρίζει τον αναπτυγμένο κόσμο και αντανακλά την αντίληψη ότι ο δημόσιος χώρος της εργασίας και ο ιδιωτικός χώρος της οικογένειας αποτελούν δυο διαφορετικούς και ξεχωριστούς χώρους. Η διχοτόμηση αυτή έχει ταυτιστεί επίσης με την αντίληψη ότι ο «δημόσιος χώρος είναι γένους αρσενικού» και ο «ιδιωτικός χώρος είναι γένους θηλυκού» (Andrews και Bailyn, 1993). Έτσι, η φροντίδα [care] των εξαρτημένων ατόμων της οικογένειας καθώς και η πραγματοποίηση των οικιακών εργασιών [domestic tasks] αποτελούν γυναικεία καθήκοντα, ενώ κατατάσσονται στις μη «οικονομικές και μη αμειβόμενες εργασίες» (Αλιπράντη-Μαράτου, 1999, 2000). Εξάλλου, οι διάφοροι παράγοντες που συνετέλεσαν στις αλλαγές ως προς τους γυναικείους και ανδρικούς ρόλους στο πλαίσιο της οικογενειακής ζωής φανερώνονται στη διαδικασία συνολικής εξέλιξης των κοινωνιών και συνδέονται άμεσα με τη μετάβαση από την αγροτική-οικιακή οικονομία, όπου υπήρχε ανάμειξη οικογένειας-επιχείρησης, στη βιομηχανική-καταναλωτική κοινωνία (Μαράτου-Αλιπράντη, 1999, Lemieux, 1990).


Η έμφυλη κατανομή των ρόλων χθες και σήμερα

Προκειμένου όμως να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο κατανέμονται οι οικιακές εργασίες στα ζευγάρια σήμερα θα κάνουμε μια σύντομη ιστορική επισκόπηση. Ας επισημανθεί ότι μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα το κύριο παραδοσιακό πρότυπο του έμφυλου καταμερισμού εργασίας έδινε στους άνδρες, οι οποίοι θεωρούνταν οι οικονομικοί προμηθευτές της οικογένειας, τον προνομιακό δημόσιο χώρο, ενώ οι γυναίκες αναλάμβαναν το σύνολο σχεδόν των οικιακών και γονικών εργασιών, οι οποίες τους ανατίθενταν εκ φύσεως (Puech, 2008).


Προβιομηχανική περίοδος

Την περίοδο αυτή, καθώς ο χώρος εργασίας συνέπιπτε με το χώρο κατοικίας, αν και οι γυναικείοι και ανδρικοί ρόλοι που διαμορφώνονταν στο πλαίσιο της οικογένειας, ήταν διαφορετικοί, η θέση που κατείχε κάθε σύζυγος δεν ήταν υποδεέστερη από τη θέση του άλλου. Συγκεκριμένα, οι γυναίκες που είχαν ως πρωταρχική τους απασχόληση την ανατροφή των παιδιών και τις καθημερινές οικιακές εργασίες, συγχρόνως είχαν και άλλες ενασχολήσεις: ύφαιναν, έραβαν και μπάλωναν τα ρούχα, ενώ συχνά εργάζονταν και στα χωράφια. Εξάλλου, παρά το γεγονός ότι υπήρχε σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στις ανδρικές και τις γυναικείες εργασίες, οι άνδρες από μόνοι τους δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν τη γεωργική εκμετάλλευση που στηριζόταν στη συμβολή δύο ξεχωριστών εργατικών χεριών. Οι γυναίκες την περίοδο αυτή είναι, λοιπόν, οι συνεργάτες των ανδρών στην οικογενειακή επιχείρηση, ενώ η συμβολή τους αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα της οικογενειακής μονάδας (Segalen, 1980, Segalen κ.ά., 1986, Laslett , 1978, Scott, 1978)


Μέχρι το α΄ μισό του 20ου αιώνα

Με την εκβιομηχάνιση, στο νέο αυτό οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο η «παραγωγική» εργασία των μελών της οικογένειας μετατίθεται έξω από το σπίτι, ενώ ο αριθμός των γυναικών με εξωοικιακή, αμειβόμενη εργασία περιορίζεται, μιας και «ιδανική σύζυγος είναι αυτή που κάθεται σπίτι της». Η «νοικοκυρά» δεν είναι, λοιπόν, παρά μια «γυναίκα που δε δουλεύει», ενώ η προσωπική της εργασία μέσα στο σπίτι δε μετράει, είναι σαν να μην υπάρχει. Ο απλήρωτος χαρακτήρας της οικιακής εργασίας αποτελεί, όπως διαπιστώνεται, τροχοπέδη για την κοινωνική της αναγνώριση (Μichel, 1978). Μέχρι το α’ μισό του αιώνα μας, το μοντέλο οικογένειας με «συμπληρωματικούς ρόλους» υπερτερεί και η πλειοψηφία των παντρεμένων γυναικών δεν εργάζεται. Κατά τον Πάρσονς, στην οικογένεια ο πατέρας ασκεί τον «μηχανιστικό ρόλο» [instrumental] rοle και είναι υπεύθυνος για την επιβίωση των μελών της οικογένειας, ενώ η γυναίκα ασκεί τους «εκφραστικούς ρόλους» [expressive roles] και είναι υπεύθυνη για την ανατροφή των παιδιών, εξασφαλίζοντας έτσι τη συνοχή Ωστόσο, η διπολική αυτή μορφή οικογένειας με την γυναίκα να ασχολείται με την οικιακή εργασία, αν και αποτελεί το πιο διαδεδομένο μοντέλο στις βιομηχανικά αναπτυγμένες κοινωνίες την περίοδο αυτή, σταδιακά αμφισβητείται και εκ των πραγμάτων μεταβάλλεται.


Σύγχρονη περίοδος

Μετά τη δεκαετία του 60, η ταχύτατη οικονομική ανάπτυξη στις δυτικές χώρες συντελεί στη μαζική συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. Ακόμη, η επικράτηση των νέων καταναλωτικών προτύπων, που στοχεύουν στην αύξηση των δαπανών, σε συνδυασμό με την τάση μεγιστοποίησης της ευημερίας του νοικοκυριού είχαν θετική επίδραση στη γυναικεία απασχόληση (Lémieux, 1990). Η εξέλιξη αυτή οδηγεί στον επαναπροσδιορισμό των γυναικείων και ανδρικών ρόλων μέσα και έξω από το σπίτι και στην επικράτηση νέων μοντέλων οικογένειας. Οι οικογένειες, όπου και οι δυο σύζυγοι εργάζονται, οι λεγόμενες «διπλής σταδιοδρομίας» [dual career families], αυξάνονται συνεχώς, ενώ η συμμετοχή των αντρών, συζύγων/ συντρόφων στην οικιακή σφαίρα γίνεται ολοένα και πιο σημαντική (Μαράτου-Αλιπράντη, 1999, Barrère-Maurisson, 2000, Zollinger & Holst, 2004). Το κυρίαρχο μοντέλο δεν είναι πια επιλογή ανάμεσα στην εργασία και την ανατροφή των παιδιών αλλά ο συνδυασμός και των δυο (Maruani, 2003).


Η κατά φύλο κατανομή των οικιακών εργασιών [ the division of labour by gender]

Η ταύτιση της φροντίδας με τις γυναίκες και η έμφυλη κατανομή των ρόλων στην ιδιωτική ζωή αποτελεί ένα πολιτισμικό φαινόμενο που, όπως έχει υποστηριχτεί, δεν έχει βιολογικές καταβολές. Το «φύλο» της «φροντίδας» [care] και της «οικιακής εργασίας» [domestic work] κατασκευάζεται κοινωνικά μέσα από το σύστημα οικονομικών και πολιτισμικών αντιλήψεων από παλιά και συνδέεται με την υποδεέστερη θέση που οι γυναίκες εξακολουθούν να έχουν στην αγορά εργασίας. Η οικιακή εργασία παραμένει λοιπόν «γυναικεία υπόθεση» και εξακολουθεί να υφίσταται η «διπλή ημέρα/ διπλό ωράριο» εργασίας για τις γυναίκες γεγονός που αποτελεί ένδειξη της μεγαλύτερης δέσμευσής της στον ιδιωτικό χώρο, προκαλεί μεγάλες ψυχικές και σωματικές επιβαρύνσεις αλλά και συγχρόνως επισημαίνει τη μειωμένη εμπλοκή των ανδρών/ πατέρων στις οικιακές εργασίες και στη φροντίδα των παιδιών (Maratou-Alipranti, 2007). Η οικιακή εργασία, ακόμη και όταν αυτή παρέχεται με αμοιβή, αναλαμβάνεται και πάλι από γυναίκες οικιακές βοηθούς και φροντιστές [domestic workers/ carers] (Στρατηγάκη, 2006, Fauve-Chamoux, 2004, Ehrenreich and Russel Horchschild, 2003).


Διερευνητικές προσεγγίσεις

Τι συμβαίνει όμως ως προς την κατανομή των οικιακών εργασιών στον ιδιωτικό χώρο; Παρά τις μεταβολές στην επαγγελματική δραστηριότητα και στο κοινωνικό πρότυπο για την απασχόληση των γυναικών, ποικίλες διερευνητικές προσεγγίσεις από τη δεκαετία του 60 δείχνουν ότι οι γυναίκες/ σύζυγοι και μητέρες εξακολουθούν να αναλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος των οικιακών εργασιών που αφορούν τη φροντίδα του νοικοκυριού και των παιδιών. Ακόμη, όπως έχει υποστηριχτεί, παρά τις αλλαγές που ο τομέας αυτός έχει υποστεί με την εξέλιξη της τεχνολογίας, η χρήση των οικιακών συσκευών φαίνεται ότι ισχυροποίησε παρά εξασθένησε τον κατά φύλο καταμερισμό της οικιακής εργασίας (Μαράτου-Αλιπράντη, 1999, Στρατηγάκη, 2006). Οι διάφορες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν διεθνώς αλλά και στη χώρα μας κατέληξαν σε παρόμοια αποτελέσματα χρησιμοποίησαν βασικά την έννοια της διαφοροποίησης των ανδρικών και των γυναικείων ρόλων. Διερευνώντας τις συζυγικές ανταλλαγές στον οικιακό τομέα, επιχείρησαν να ερμηνεύσουν τις συμπεριφορές των ανδρών και των γυναικών δίνοντας έμφαση στη μορφή που έχουν οι συζυγικές ανταλλαγές και επισημαίνοντας τους παράγοντες που επιδρούν και διαφοροποιούν τις καθημερινές πρακτικές. Μια από τις πρώτες έρευνες είναι αυτή των R. Blood και D. Wolfe (1960) που τοποθετείται στα πλαίσια της γενικότερης προβληματικής για τη “συζυγική διαντίδραση” [conjugal interactionism] με βάση τη θεωρία της «συμβολικής διαντίδρασης» [symbolic interactionism]. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι, στην πραγματικότητα, ο τρόπος κατανομής των οικιακών εργασιών ανάμεσα στους δυο συζύγους είναι αποτέλεσμα μιας ορθολογικής διευθέτησης και εξαρτάται από τα προσόντα, «εφόδια», που κάθε σύζυγος διαθέτει. 'Έτσι, όπως υποστηρίζεται, η εξουσία ενός συζύγου ως προς την κατεύθυνση των συζυγικών ανταλλαγών και διαπραγματεύσεων ενισχύεται όσο αυξάνουν τα «εφόδια» που διαθέτει αυτός. Έτσι, στο σύστημα των συζυγικών ανταλλαγών προηγούνται οι σύζυγοι που έχουν υψηλότερη κοινωνική θέση, μεγαλύτερο εισόδημα-μισθό, υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο και εξειδίκευση. Ακόμη, οι γυναίκες που εργάζονται ενισχύουν τη θέση τους σε σχέση με τις μη εργαζόμενες κ.λπ. (Mισέλ, 1981, Segalen, 2000). Οι διαφορές που παρατηρούνται δεν είναι όμως μόνον ποσοτικής τάξης, είναι και ποιοτικής. Οι άνδρες και οι γυναίκες δεν πραγματοποιούν τον ίδιο τύπο οικιακών εργασιών. Έτσι, οι δραστηριότητες με γυναικεία κυρίαρχα χαρακτηριστικά πραγματοποιούνται κυρίως από τις γυναίκες (καθαριότητα σπιτιού, μαγείρεμα, πλύσιμο πιάτων, φροντίδα ρούχων, παιδιών…..). Αντίθετα, τα μαστορέματα και η κηπουρική θεωρούνται ανδρικές δραστηριότητες. Στις μεικτές δραστηριότητες παρατηρείται μεγαλύτερη ισότητα: ψώνια, συναλλαγές με τις δημόσιες υπηρεσίες…. (Puech, 2008, Barrère-Maurisson, 2000, Συμεωνίδου, 2006). Εξάλλου, στο πλαίσιο της προβληματικής ότι ο γάμος δε διασφαλίζει ποτέ πλήρη αμοιβαιότητα, ενώ, γενικά, αποτελεί κέρδος για τον άνδρα και απώλεια για τη γυναίκα, ο F. de Singly (1997) επισήμανε ότι μορφές των συζυγικών ρυθμίσεων εξαρτώνται όχι μόνο από τα εφόδια του κάθε συζύγου, αλλά και από τη «διαπραγματευτική του δύναμη» σε μια δεδομένη στιγμή, γεγονός που του επιτρέπει να επιβάλλει τη μορφή σχέσεων που θα αποβεί προς όφελός του. Επίσης, ο Jean-Claude Kaufman (1998) προσπάθησε να εντοπίσει τα μοντέλα καταμερισμού των οικιακών εργασιών που διαμορφώνονται σε νέα ζευγάρια στη Γαλλία. ΄Οπως υποστηρίζει, πρέπει εξαρχής να διαχωρίσουμε τους τρόπους-μεθόδους που αναπτύσσονται:
- σε ρυθμιστικές μεθόδους που βασίζονται στις συνήθειες (παραδοσιακός διαχωρισμός) και
- σε μεθόδους που πριμοδοτούν τον αυθορμητισμό και τον αυτοσχεδιασμό.
Συνήθως η κοινή ζωή των νέων ζευγαριών περνάει από δυο στάδια: μετά από μια φάση αυτοσχεδιασμού περνάει στη φάση της μονιμοποίησης των συμπεριφορών σχετικά με την κατανομή των οικιακών εργασιών. Έτσι λοιπόν, όχι μόνο μεταδίδονται αλλά αναπαράγονται οι «γυναικείες», οι «ανδρικές» και οι «μικτές» οικιακές εργασίες, καθώς άνδρες και γυναίκες θεωρούν μεγάλο βάρος τις υποχρεώσεις που φέρουν το στίγμα του αντίθετου φύλου. Όλες οι μελέτες που διεξήχθησαν στη χώρα μας και διεθνώς δείχνουν ότι παρά τις τάσεις αλλαγής των παραδοσιακών έμφυλων στερεοτύπων στον οικιακό τομέα, η συμμετοχή των ανδρών στην καθημερινή οικογενειακή ζωή παραμένει σε πολύ χαμηλά επίπεδα (Συμεωνίδου, 2006, Κορωναίου, 2007).

Μέτρα για τη "συμφιλίωση εργασίας και οικογενειακής ζωής"

Οι πολιτικές και τα μέτρα για τη «συμφιλίωση εργασίας και οικογενειακής ζωής» [reconciliation pοlicies] αφορούν, σε όλες τις χώρες της ΕΕ, μέτρα κυρίως για τις εργαζόμενες γυναίκες, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες συνδυασμού εργασίας και οικογενειακής ζωής. Οι πολιτικές που αναπτύχθηκαν και σχεδιάσθηκαν αφορούν άδειες μητρότητας, δομές φύλαξης μικρών παιδιών, γονικές άδειες, μειωμένα ωράρια εργασίας σε γονείς κλπ. Πιο συγκεκριμένα, τα μέτρα αφορούν: 1) υπηρεσίες για τη φροντίδα και τη φύλαξη των μικρών παιδιών, 2) μέτρα που διευκολύνουν την εργασία και (ωράρια εργασίας, γονικές άδειες κλπ), και 3) μέτρα που προωθούν την ανακατανομή των γονεϊκών ευθυνών (Moυσούρου, Στρατηγάκη (επιμ.) 2004: 88-89, Κωρωναίου, 2007, Μουρίκη, 2008). Αντίθετα, η οικιακή εργασία δεν έχει αποτελέσει πεδίο παρεμβάσεων, εκτός από ελάχιστες και αποσπασματικές δράσεις για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης. (Στρατηγάκη, 2006, Μαράτου-Αλιπράντη και Νικολάου, 2005). Ωστόσο, ιδιαίτερα στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, η δημόσια παροχή κοινωνικών υπηρεσιών υστερεί. Η ευθύνη για την φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων εξακολουθεί να βαρύνει σε μεγάλο βαθμό την οικογένεια και κυρίως τις γυναίκες. Έτσι, σημαντική πηγή βοήθειας για τις γυναίκες παραμένει το οικογενειακό περιβάλλον, τα οικογενειακά δίκτυα, ενώ στο πλαίσιο της πρόσφατης "θηλυκοποίησης των μεταναστευτικών κινήσεων" [feminization of migration movements] οι γυναίκες μετανάστριες αποτελούν πολύ σημαντική πηγή βοήθειας για τη φροντίδα των εξαρτημένων μελών της οικογένειας (ηλικιωμένα άτομα και μικρά παιδιά). Σε πολλές μελέτες τονίζονται εξάλλου τα προβλήματα που δημιουργούνται από την εκμετάλλευση των μεταναστριών (Μαράτου-Αλιπράντη, 2007, Ehrenreich and Russel Horchschild, 2003).


Εσωτερικές συνδέσεις

Φύλο και ιδεολογία

Σεξισμός

Φύλο, σεξουαλικότητες, κινήματα


Εξωτερικές συνδέσεις

Satz, Debra, "Feminist Perspectives on Reproduction and the Family", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2008 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/feminism-family/>


Βιβλιογραφικές αναφορές

Αλιπράντη, Λ. (1998. «Καταμερισμός ή συνέργεια; Ένα δίλημμα για άντρες και γυναίκες. Τάσεις και προοπτικές». Οικογένεια-Ευρώπη-21ος αιώνας: Όραμα-Θεσμοί, Αθήνα: Νέα Σύνορα, Λιβάνης, σελ.178-182.

Andrews, A., Bailyn, L.(1993). «Segmentation and Synergy. Two Models of Linking Work and Family». Ιn Men, Work and Family, J. Hood (ed), London: Sage Publications

Αντωνοπούλου, Χρ. 1999. Κοινωνικοί ρόλοι των δυο φύλων. Αθήνα.: Καστανιώτης.

Barrère- Maurisson, M.-. 1984 “Du travail des femmes au partage du travail” Sociologie du Travail, No spécial, και “Travail des femmes et famille, No 3”, σελ.252-253.

Blood R. and Wolfe D., 1960. Husbands and wives the dynamics of married living, New York: The Free Press.

Drew, E., Emerek, R, and Mahon, E. (1998). Women, Work and the Family in Europe, London: Routledge

Ehrenreich, B. and Russel Horchschild, A. (2003). Global Women. New York: Metropolitan Books.

Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών,(2000). Ειδικό Τεύχος, «Σύγχρονη Οικογένεια, Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις», Νο 98-99.

Zollinger, G. and Holst, E. (2004). Changing life patterns in western industrial societies. London: Elsevier

Fauve-Chamoux (ed.) (2004). Domestic Service and the Formation of European Identity. Bern: Peter Lang.

Fenstermaker Berk, S. (ed.) (1980). Women and Household Labor. London: Sage Publications.

Hantrais, L. Letablier, M.Th, (1995). La Relation Famille-Emploi. Une comparaison des modes d’ajustement en Europe, Paris, Centre d’Εtudes d’Emploi

Kaufmann, J.-Cl., (1998), Τα άπλυτα του ζευγαριού, Αθήνα: Μαραθιάς.

Κερβαρντουέ, Αν ντε, Μοσύ Λαβώ, Ζ., (2000). Οι γυναίκες δεν είναι σαν τις άλλες. Αθήνα: Πόλις.

ΚΕΘΙ, (2007). Εγχειρίδιο για το ρόλο των ανδρών/πατέρων στην εξισορρόπηση της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής. Αθήνα: ΚΕΘΙ

Kellerhals, J. κ.ά., 1984. Microsociologie de la famille, Paris: PUF.

Κορωναίου, Α., (2007). Ο ρόλος των πατέρων στην εξισορρόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. Αθήνα: ΚΕΘΙ.

Lémieux, D. (επιμ) (1990). Les Familles d’ aujourd hui, Québec, Institut québecois sur la societe

Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. (1999). Η οικογένεια στην Αθήνα. Πρότυπα οικογένειας και συζυγικές πρακτικές. Πρόλογος: Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη. Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, EKKE, Β’ έκδοση 196 σελ.

Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. (2000). «Οι ρόλοι των δυο φύλων στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία: Καταμερισμός ή συνέργεια;» στο Δομές και σχέσεις εξουσίας στη σημερινή Ελλάδα. Αθήνα: Ίδρυμα Σ. Καράγιωργα, σελ. 482-498.

Μαράτου-Αλιπράντη, Λ., Νικολάου, Α. (2005). «Πολιτικές εναρμόνισης της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής στην Ελλάδα και πολιτικός λόγος», Εισήγηση στην Ημερίδα MAGEEK «Η έμφυλη ανισότητα ως πρόβλημα πολιτικής Η ενσωμάτωση ποιου; Αθήνα, 5 Ιουνίου

Maratou-Alipranti, L. (2007). “Private sphere and gendered differentiation”. Στο ΄Εμφυλοι Μετασχηματισμοί/ Gendered Differentiations. Πρακτικά Συνεδρίου. Rethymnon: University of Crete, σελ. 224-234.

Μαράτου- Αλιπράντη, Λ., κ. άλ. (2007), Η Γυναικεία Μετανάστευση στην Ελλάδα, Αποτελέσματα Πανελλήνιας ΄Ερευνας ΚΕΘΙ. Αθήνα: Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι).

Maruani, M. (2003), Travail et emploi des femmes. Paris: La Découverte, col. «Repères».

Maruani, M. (επιμ.) (2008). Γυναίκες, Φύλο Κοινωνίες.. Τι γνωρίζουμε σήμερα. Αθήνα Ματαίχμιο.

Μισέλ, Α., (1981). Κοινωνιολογία της οικογένειας και του γάμου. Βασικά στοιχεία για την ελληνική οικογένεια. Αθήνα: Gutenberg-Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη (Μετάφραση Λ. Μουσούρου).

Michel A., 1978. Les femmes dans la société marchande, Paris: PUF.

Μουρίκη, Α. (2008). Πολιτικές προτεραιότητες και σημαντικά ζητήματα που αναδύονται σε σχέση με τη συμφιλίωση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής., Αθήνα: ΕΚΚΕ.

Moυσούρου, Λ, (1996). Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας, Αθήνα, Gutenberg.

Μουσούρου, Λ. (1995). «Η δομή της οικογένειας, οι παραλλαγές της και οι διαφυλικές σχέσεις» στο Παρασκευόπουλος, Ι. κ.ά. (επιμ.) Διαφυλικές σχέσεις, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ. 137-143.

Moυσούρου, Λ, (2005). Oικογένεια και οικογενειακή πολιτική, Αθήνα, Gutenberg.

Moυσούρου, Λ, Στρατηγάκη Μ. (επιμ.) (2004). Ζητήματα οικογενειακής πολιτικής, Αθήνα, Gutenberg .

Μπουρντιέ, Π., (1999). Η ανδρική κυριαρχία, Αθήνα : Στάχυ.

Nόβα-Καλτσούνη, Χρ. (2000). Κείμενα Κοινωνιολογίας του Γάμου και της Οικογένειας. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός.

Οδηγός καλών πρακτικών για τη Συμφιλίωση Οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής (2005). Αθήνα: Equal-Andromeda.

Παπαγεωργίου, Γ. (2004). Ηγεμονία και Φεμινισμός, Αθήνα: Τυπωθήτω.

Parsons, T. και Bales, R., 1955. Family socialization and interaction process. Glencoe: Free Press.

Puech, I. (2008). «Η μη κατανομή της οικιακής εργασίας», στο Maruani, M. (επιμ.). Γυναίκες, Φύλο, Κοινωνίες.. Τι γνωρίζουμε σήμερα. Αθήνα: Ματαίχμιο, σελ.231-240.

Rapoport, R. και Rh., (1973). Une famille deux carrières, Paris: Dènoel/ Gonthier,

Singly, Fr. de, (1996). Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλα, (Μετάφραση).

Singly, Fr. de (1997). Fortune et infortune de la femme mariée. Paris: PUF.

Segalen, Μ. (1980). Mari et femme dans la société paysanne, Paris: Flammarion.

Segalen, Μ. (2000). Sociologie de la famille, Paris: Armand Colin.

Le sexe du travail, (1984). Grenoble: PUG.

Silvera, R. (2002). Articuler vie familiale et vie professionnelle en Europe. Paris : La Documentation Française.

Στρατηγάκη, Μ. (2006). Το Φύλο της κοινωνικής πολιτικής, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Συμεωνίδου, Χ. (2006). «Η κατανομή της απασχόλησης στην αγορά εργασίας και στο νοικοκυριό: αποτελέσματα Πανελλήνιας έρευνας». Στο Σ. Κονιόρδος, Λ. Μαράτου-Αλιπράντη, Ρ. Παναγιωτοπούλου (επιμ.), Κοινωνικές Εξελίξεις στη Σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: εκδ. Σάκκουλα. σελ. 413-448.

Tilly, L. και Scott, J. (1978), Women, work and family, London, Νew Υοrk.

Τσαούσης, Δ., (1984), Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας, Αθήνα: Gutenberg.