Φύλο και παγκοσμιοποίηση

Φύλο και παγκοσμιοποίηση

Συγγραφέας:	Μίνα Καραβαντά
Βιβλιογραφία
Εσωτερικοί Σύνδεσμοι
Εξωτερικοί Σύνδεσμοι
Σχόλια Επιμελήτριας

Μίνα Καραβαντά

Παγκοσμιοποίηση: Ένα Πολυσύνθετο Φαινόμενο

Ένα ευρύ φάσμα θεωρητικών, πολιτικών επιστημόνων και οικονομολόγων έχουν προσπαθήσει να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Από τους Fredric Jameson και Masao Miyoshi, με μία από τις πρώτες συλλογές άρθρων με τίτλο The Cultures of Globalization [Οι Κουλτούρες Της Παγκοσμιοποίησης], μέχρι και τους Michael Hardt και Antonio Negri, με τα δύο τελευταία έργα τους, Empire [Αυτοκρατορία] και Multitude [Πλήθος], η έννοια της παγκοσμιοποίησης έχει οικειοποιηθεί από θεωρίες οι οποίες αντιμετωπίζουν το φαινόμενο ως: α. ένα σύμπτωμα και σύμβολο της καταρρέουσας σημασίας του κρατικού μηχανισμού του έθνους-κράτους (Saskia Sassen), β. ένα πολύ θετικό γεγονός αποδέσμευσης από τα στεγανά του έθνους-κράτους (Hardt & Negri), γ. τη δυνατότητα παραγωγής και διασποράς μιας νέας νεωτερικότητας εκτός δυτικών συνόρων και την ευκαιρία της εξόδου από τον «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό» της Ευρώπης και των Η.Π.Α (Enrique Dussel, Walter Mignolo), δ. ένα σύστημα συνεχούς αναπαραγωγής οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων το οποίο τρέφεται από την άνιση πρόοδο και εξέλιξη πολλών επιπέδων, από το εντόπιο και το εθνικό ως το παγκόσμιο και το υπερ-εθνικό (Cindy Katz), ε. και τέλος ως το αφήγημα μιας «ανισόπεδης» πραγματικότητας (R. Radhakrishnan), η οποία παράγει τόσο τη δυνατότητα νέων δράσεων και παραγόντων όσο και την «έξωση» και το ξεριζωμό του εντόπιου. Η ευμετάβλητη οικονομική δυναμική της παγκοσμιοποίησης είναι άμεσα συνυφασμένη με γεωπολιτικές τάσεις που διαμορφώνονται από την κινητικότητα τόσο κεφαλαίων όσο και ανθρώπων. Σύμφωνα και με τον Arjun Appadurai και το κείμενο του Modernity at Large [Η Νεωτερικότητα Εν Γένει], το παγκόσμιο είναι το «γόνιμο έδαφος της απεδαφοποίησης (deterritorialization), όπου λεφτά, εμπορεύματα και άνθρωποι εμπλέκονται σε ένα αέναο και ολισθηρό κυνηγητό μεταξύ τους σε όλο τον κόσμο». Αυτές οι «τραγωδίες ξεριζωμού» (tragedies of displacement), οι οποίες ενίοτε παίρνουν τη μορφή εμπορευματοποίησης ανθρώπων—όπως για παράδειγμα το εμπόριο φτηνού και παράνομου εργατικού δυναμικού ή το εμπόριο παιδιών, γυναικών και οργάνων—δημιουργούν ένα πλέγμα οικονομικών παραγόντων που στηρίζουν το παγκόσμιο εμπόριο, ενώ στηρίζονται στη «φαντασίωση μια ριζικής ετερότητας», όπως εξηγεί και ο John Marx στο κείμενό του The Feminization of Globalization [Η Θηλυκοποίηση της Παγκοσμιοποίησης].

Το φύλο ως παράγοντας και μεταφορά

Μέσα στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, το φύλο λειτουργεί τόσο ως πολιτικός, κοινωνικός και οικονομικός παράγοντας, όσο και ως σύμβολο και μεταφορά. Η δημιουργία καινούριων μεταναστευτικών ρευμάτων άρρηκτα συνδεδεμένων με την προσφορά και τη ζήτηση εργατικού δυναμικού και η δημιουργία «νέων διασπορών», όπως τις ονομάζει η Gayatri Chakravorty Spivak στο κείμενό της “Diasporas Old and New: Women in the Transnational World” [«Παλιές και Νέες Διασπορές: Γυναίκες στον Υπερεθνικό Κόσμο»], μελετώνται μέσα από το πρίσμα του φύλου, το οποίο είναι ένας πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά καθοριστικός και ειδοποιός παράγοντας. Η οικονομική και πολιτική συμμετοχή των γυναικών στην παγκόσμια αγορά εργασίας και ο κοινωνικός τους ρόλος στη δημιουργία και την εξέλιξη των νέων αυτών διασπορών και η δημιουργία καινούριων ευκαιριών και καινούριων ανισοτήτων τόσο σε επίπεδο ταξικό και οικονομικό όσο και σε επίπεδο πολιτικής φύλου, οδηγούν πολλούς θεωρητικούς στη θέση ότι το η παγκόσμια πολιτική αρένα είναι μια «έμφυλη αρένα» (Shirin M. Rai, Gender and the Political Economy of Development [Το Φύλο και η Πολιτική Οικονομία της Ανάπτυξης]). Επομένως, το καινοφανές του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης πρέπει να οριστεί σε σχέση με το φύλο. Σύμφωνα και με την Spivak, η καινοτομία των «νέων διασπορών» έγκειται στους τρόπους μεταχείρισης, κακοποίησης, εκμετάλλευσης αλλά και ιδιαίτερης συμμετοχής των γυναικών. Στο πρωτοπόρο έργο τους Scattered Hegemonies [Άτακτες Ηγεμονίες], οι Inderpal Grewal και Caren Kaplan πιστεύουν ότι η ανέλιξη και ανάδειξη των γυναικών στην παγκοσμιοποιημένη αγορά εργασίας συνοδεύονται και από καινούριες μορφές και είδη ανισότητας και σεξισμού. Αντίθετα, μόνο ένα μικρό ποσοστό αναδεικνύεται σε θέσεις εξουσίας διεύθυνσης και μάνατζμεντ, καθώς ένα μεγάλο ποσοστό συγκεντρώνεται σε παράνομη οικιακή εργασία, το οποίο αποτελεί για τον John Marx το «Βικτοριανό μοντέλο». Σύμφωνα με τις Grewal και Caplan, στη «νεωτερικότητα οι ταυτότητες γίνονται παγκόσμιες», καθώς λίγα πράγματα παραμένουν εντόπια στο απόγειο του καπιταλισμού. Οι Grewal και Caplan προτείνουν τη διερεύνηση του όρου «υπερεθνικός» [transnational] προκειμένου να μελετηθεί πιο εντατικά ο ρόλος του φύλου στην παγκοσμιοποίηση και οι ασυμμετρίες του φαινομένου αυτού. Ο όρος «υπερεθνικός» είναι χρήσιμος στην εξέταση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης και του ρόλου του φύλου μιας και σημαίνει ταυτόχρονα την ύπαρξη προόδου και ασυμμετριών που παράγονται στα πλαίσια αυτού του φαινομένου, το οποίο διακρίνεται από τα εξής χαρακτηριστικά:
α. Τη μεγάλη και ολοένα αυξανόμενη, και σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτη μετακίνηση εργατικού δυναμικού και πληθυσμών. Αυτή η υπερεθνική και διασπορική μετανάστευση σχετίζεται με τη παγκοσμιοποίηση της προσφοράς και της ζήτησης εργασίας και την «ευέλικτη συγκέντρωση κεφαλαίου στο σύγχρονο καπιταλισμό». Αν και το φαινόμενο της μετανάστευσης δεν είναι καινούριο, η ενεργή συμμετοχή των γυναικών σε αυτό το εργατικό δυναμικό και στην παράνομη αγορά εργασίας, αλλά και η απρόβλεπτη διάχυση του μεταναστευτικού ρεύματος δημιουργούν καινούρια δεδομένα προς μελέτη.
β. Την αποσύνθεση του συγκεντρωτικού ρόλου του έθνους-κράτους και τη δημιουργία ενός «κόσμου δίχως σύνορα» που συμβάλλουν στην εμφάνιση καινούριων μορφών διακυβέρνησης και πολιτικής οικονομίας. Την εμφάνιση του μετα-αποικιακού κράτους, δίχως τη μελέτη του οποίου αυτές οι μετακινήσεις του ανθρώπινου δυναμικού και οι «πολιτισμικές αλλαγές και ολισθήσεις» (cultural shifts) φαίνονται να είναι παράξενα αν-ιστορικές (ahistorical), όπως ισχυρίζεται και η Victoria Bernal.
γ. Τη δημιουργία νέων μορφών διασποράς. Την αποδόμηση του όρου «διασπορά», ο οποίος συχνά ωραιοποιεί, ανάγοντας σε νεφελώδη σχήματα, τους δύσκολους και επώδυνους παράγοντες της διασποράς.
δ. Την ανάπτυξη νέων μορφών αποικιοκρατίας και την παραγωγή νέων ασυμμετριών (πολιτικών, οικονομικών, εθνικών, ταξικών και άλλων).
ε. Τη μη-κυβερνητική οργάνωση και την εξέλιξη κοινωνικών κινημάτων και νέων μορφών κοινωνικού ακτιβισμού και την εμφάνιση καινούριων μορφών διακυβέρνησης.
στ. Τη συνεχή ύπαρξη εθνικών και πολιτισμικών διαφορών οι οποίες συνιστούν καινούρια θεσμικά και διεθνικά πλαίσια.
Για τις Grewal και Caplan η έννοια του υπερεθνικού πρέπει να μελετηθεί σε διάλογο με τη φεμινιστική ανάλυση της σεξουαλικότητας ως κατηγορίας, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ταξική, τη φυλετική, την εθνική και τη θρησκευτική ταυτότητα. Ένα παράδειγμα διττής ανάλυσης της παγκοσμιοποίησης και του φύλου είναι το έργο της Spivak και ιδιαίτερα η ανάλυση του ρόλου του «υποτελούς» [subaltern] και του «έμφυλου υποτελούς» [gendered subaltern]. Στο Imaginary Maps [Φαντασιακοί Χάρτες], παρουσιάζει την έννοια του «έμφυλου υποτελούς» ως μια "μη-συγκροτημένη ετερότητα" [unconstutitued alterity], η οποία χρησιμοποιείται ως ένα εξωτερικό σημείο αναφοράς ή ως ένα αρνητικό ορόσημο ή αντικείμενο. Συγκεντρώνοντας στο σώμα της την πενία, τη δυστυχία, την απελπισία, η «γυναίκα-υποτελής» γίνεται ένα παγκόσμιο σύμβολο του ανθρώπου δίχως δικαιώματα και κυρίως δίχως το δικαίωμα σε δικαιώματα, αυτό που ο Georgio Agamben ονομάζει στο ομώνυμο έργο του homo sacer. Ως σύμβολο, το φύλο χρησιμοποιείται σε εκτεταμένες μεταφορές βιασμού και παραβίασης, αφού πολλές φορές η παγκοσμιοποίηση περιγράφεται ως ένα «σενάριο βιασμού» (rape script), όπως το ονομάζει και ο John Marx, το οποίο συμβάλλει σε μια αλλότροπη τάση θηλυκοποίησης περιοχών και ανθρώπινων δράσεων. Καθώς οι γυναίκες αφομοιώνονται συμβολικά από το εθνικό φαντασιακό [imaginary] και το πολιτικό του σύστημα και χρησιμοποιούνται ως «συμβολικά σημαίνοντα της εθνικής διαφοράς» (Nira Yural Davis και Floya Anthias), αφομοιώνονται και από την υπερεθνική πολιτική αρένα, η οποία συχνά παρουσιάζεται ως ένα θηλυκοποιημένο πεδίο εκμετάλλευσης και ανάπτυξης, καλλιέργειας και κατάχρησης (Anne McClintock). Το γυναικείο σώμα συχνά ταυτίζεται με το εντόπιο πεδίο και έδαφος που κατακτάται και γρήγορα αφομοιώνεται από το παγκόσμιο κεφάλαιο και τις ευμετάβλητες ανάγκες του. Γι άλλη μια φορά το γυναικείο σώμα χρησιμοποιείται μεταφορικά ως το σύμβολο ενός τόπου που είναι περιθωριοποιημένος και ευμετάβλητος υπό το βάρος των παγκόσμιων φορέων και οικονομικών δυνάμεων. Η Spivak περιγράφει αυτόν τον τόπο ως «υποτελή ή υπο-προλεταριακό τόπο», ο οποίος συχνά εμφανίζεται ως θηλυκοποιημένος και επομένως εύκολο θύμα προστατευτισμού και εκμετάλλευσης. Τόσο όμως η Spivak όσο και άλλες θεωρητικοί όπως οι Bergeron, Sassen, Katz και Freeman, βλέπουν αυτόν τον «υποτελή ή υπο-προλεταριακό τόπο» ως ένα πεδίο δράσης και αντίδρασης ενάντια στη λογική της επέκτασης του παγκόσμιου κεφαλαίου. Αυτές οι θεωρητικοί ελπίζουν ότι οι ίδιες οι «νέες διασπορές» οι οποίες αναπτύσσονται στον «υποτελή ή υπο-προλεταριακό τόπο» και οι καινούριοι ρόλοι που αναπτύσσουν οι γυναίκες μέσα στα πλαίσια του που δεν ελέγχονται απόλυτα ούτε από εθνικές αλλά ούτε και από υπερεθνικές πολιτικές θα αποτελέσουν την αρχή μιας νέας και παράλληλης δράσης και ανάπτυξης τόσο στο πολιτισμικό όσο και στο πολιτικό πεδίο.

Εξωτερικές συνδέσεις

Stanford Encyclopedia of Philosophy, «Globalisation” http://plato.stanford.edu/entries/globalization/

Βιβλιογραφικές αναφορές

Agamben, Giorgio. 1998. Homo Sacer, translated by D. Heller-Roazen. Stanford: Stanford University Press.

Davis-Yuval, Nira & Floya Anthias. Women-Nation-State. London: Macmillan, 1989.

Devi, Mahasweta. 1995. Imaginary Maps. Three Stories by Mahasweta Devi, translated and edited by G. Spivak. New York / London: Routledge. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1994.

Grewal, Inderpal & Caren Kaplan (eds.). Scattered Hegemonies: Postmodernity and Transnational Feminist Practices. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1994.

Jameson Fredric & Miyoshi Masao. The Cultures of Globalization. Durham & London: Duke University Press, 1998.

Katz, Cindy. “On the Grounds of Globalization: A Topography for Feminist Political Engagement.” Signs 26: 1213-1218.

Marx, John. “The Feminization of Globalization” Cultural Critique 62 (2006). 1-32

McClintock, Anne. “No Longer in a Future Heaven”. Eds. Anne McClintock, Aamir Mufti & Ella Shohat. Dangerous Liaisons. Gender, Nation & Postcolonial Perspectives. Minneapolis & London: University of Minnesota Press, 1997.

Mignolo, Walter D. Local Histories/Global Designs. Princeton: Princeton University Press, 2000.

Negri, Antonio & Michael Hardt. Empire. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2000.

Radhakrishnan, R. Theory in an Uneven World. Malden: Blackwell Publishing, 2003.Rai, Shirin M. Gender and the Political Economy of Development. From Nationalism to Globalization. Cambridge: Polity Press, 2002.

Sassen, Saskia. Globalization and its Discontents. New York: The New Press, 1995.

Spivak, Gayatri Chakravorty. 1988a. “Can the subaltern speak?” In Marxism and the Interpretation of Culture, edited by C. Nelson and L. Grossberg, 272-313. Urbana / Chicago: University of Illinois Press.

—.“Diasporas Old and New: Women in the Transnational World.“ In Class Issues: Pedagogy, Cultural Studies, and the Public Sphere. Ed. Amitava Kumar. New York: New York University Press, 1977. 87-116

Ειδική βιβλιογραφία

Agamben, Giorgio. The Coming Community. Michael Hardt. trans. Minneapolis & London: University of Minnesota Press, 1993.

—Homo Sacer, translated by D. Heller-Roazen. Stanford: Stanford University Press.

Amir, Samin. Delinking: Towards a Polycentric World. London: Zed Books, 1990.

Appadurai, Arjun. Modernity at Large. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996.

Behdad, Ali. "On Globalization, Again". in Postcolonial Studies and Beyond. Loomba & Kaul. eds. Durham & London: Duke University Press, 2005.

Benhabib, Seyla. "Sexual difference and collective identities: the new global constellation". Signs, 24,2, 335-362.

Canclini, García Néstor. Hybrid Cultures. Strategies for Entering and Leaving Modernity. Trans. Christopher L. Chiappari & Silvia L. López. London & Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995.

Cheah Pheng. “Given Culture: Rethinking Cosmopolitical Freedom in Transnationalism.” Cosmopolitics. Thinking and Feeling beyond the Nation. Eds. Pheng Cheah & Bruce Robbins. London & Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998.

Cheah, Pheng & Robbins, Bruce (eds.). Cosmopolitics. Thinking and Feeling beyond the Nation. London & Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998.

Devi, Mahasweta. 1995. Imaginary Maps. Three Stories by Mahasweta Devi, translated and edited by G. Spivak. New York / London: Routledge.

Enloe Cynthia. Bananas, Beaches, and Bases: Making Feminist Sense of International Politics. Berkeley: University of California Press, 1990.

Escobar, Arturo. Encountering Development. Princeton: Princeton University Press, 1995.

Featherstone, Mike. Global Culture Nationalism, Globalization, and Modernity. London: Sage, 1990.

Friedman, Jonathan. Cultural Identity and Global Process. London: Sage, 1994.

Friedman, Susan. Mappings. Princeton: Princeton University Press, 1999.

Glick Shiller et all (eds.). Towards a Transnational Perspective on Migration: Race, Class, Ethnicity and Nationalism Reconsidered. New York: New York Academy of Sciences, 1992.

Green, Charles (ed.). Globalization and Survival in the Black Diaspora. Albany: State University of New York Press, 1997.

Grewal, Inderpal & Caren Kaplan. “Global Identities. Theorizing Transnational Studies of Sexuality.” GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies. 7.4 (2001): 663-679.

Hannerz, Ulf. Transnational Connections: Cultures, People, Places. New York: Routledge, 1996.

Hardt Michael & Antonio Negri. Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.

—Multitude: War and Democracy in the Age of Empire. New York: Penguin, 2004.

Harvey David. The Conditions of Postmodernity: And Enquiry into the Origins of Cultural Change. Oxford: Basil Blackwell, 1989.

Jameson, Fredric & Masao Miyoshi. The Cultures of Globalization. Durham: Duke University Press, 1998.

King, Anthony (ed.). Culture, Globalization, and the World-System: Contemporary Conditions for Representation of Identity. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1991.

Laclau, Ernesto. "Can Immanence Explain Social Struggles?" Diacritics 31.4 (2001) 3-10.

Mohanty, Chandra Talpade & M. Jacqui Alexander. Feminist Genealogies, Colonial Legacies, Democratic Futures. New York: Routledge, 1997.

Mignolo, Walter D. Local Histories/Global Designs. Princeton: Princeton University Press, 2000.

Negri, Antonio & Hardt, Michael. Empire. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2000.

Radhakrishnan, R. Theory in an Uneven World. Malden: Blackwell Publishing, 2003.

Samir, Amin. Obsolescent Capitalism: Contemporary Politics and Global Disorder. Trans. Patrick Camiller. New York & London: Zed Books, 2003.

Sassen, Saskia. Cities in a World Economy. California: Pine Forge Press, 1994.

—Guests and Aliens. New York: New Press, 1999.

—"Woman's Burden: Counter-Geographies of Globalization and the Feminization of Survival." Journal of International Affairs 53 (2):503-24.