Φύλο και πολιτικές ταυτότητας
Φύλο και πολιτικές ταυτότητας
| Συγγραφέας: | Μίνα Καραβαντά |
| Βιβλιογραφία | |
| Εσωτερικοί Σύνδεσμοι | |
| Εξωτερικοί Σύνδεσμοι | |
| Σχόλια Επιμελήτριας | |
Περιεχόμενα
Πολιτικές Ταυτότητας: Γενική Επισκόπηση
Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα αναδεικνύεται μια σειρά κοινωνικών κινημάτων με στόχο τη διεκδίκηση της πολιτικής ελευθερίας συγκεκριμένων ομάδων, οι οποίες για διάφορους λόγους—κοινωνικούς, ιστορικούς, πολιτικούς, ταξικούς, φυλετικούς και άλλους—έχουν καταπιεστεί και λογοκριθεί. Κινήματα όπως το δεύτερο φεμινιστικό κύμα ή ρεύμα [second wave feminism], το κοινωνικό κίνημα για τα δικαιώματα των μαύρων στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, τα κινήματα για τα δικαιώματα των αυτοχθόνων Ινδιάνων της Αμερικής, αλλά και άλλα αναδύονται με σκοπό την αντίσταση σε χρόνιες μορφές και πολιτικές καταστολής και καταπίεσης όπως διαμορφώθηκαν μέσα στα πλαίσια του δυτικού μοντέλου του έθνους-κράτους. Ο όρος πολιτικές ταυτότητας [identity politics] σηματοδοτεί μια πολύμορφη και πολυδιάστατη βεντάλια πολιτικών στόχων και σχεδιασμών, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν αυτά τα κινήματα και τις κοινωνικές ταυτότητες που συμμετέχουν σε αυτά για να διεκδικήσουν το δικαίωμά τους στη ελευθερία λόγου και στον αυτο-προσδιορισμό. Στενά συνδεμένες με την ιδέα ότι κάποιες κοινωνικές ταυτότητες είναι αντικείμενο καταπίεσης και περιθωριοποίησης με αποτέλεσμα να λειτουργούν ως στερεότυπα ή αρνητικά ορόσημα (π.χ. ο πολιτισμένος λευκός έναντι του βάρβαρου μαύρου ή γηγενή, το κυρίαρχο φύλο—άρρεν—έναντι του αδύναμου φύλου—θήλυ και άλλα), οι πολιτικές ταυτότητας στοχεύουν: α. στην ανάλυση των ηγεμονικών λόγων [hegemonic discourses] και των ιδεολογικών τους μηχανισμών [ideological apparatuses], οι οποίοι έχουν στιγματίσει, εκμεταλλευτεί και περιθωριοποιήσει συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες σηματοδοτώντας αυτές ως κατώτερες ετερότητες, β. στην ενδελεχή κριτική κάθε μορφής ουσιοκρατίας [essentialism], δηλαδή κάθε είδους αντίληψης η οποία βασίζεται σε μια παράλογη γενίκευση που πηγάζει από διαφορές που είναι βιολογικές, εθνικές ή και θρησκευτικές, και που παρουσιάζονται, χωρίς να αναλύονται ή να αποδομούνται, ως αυτά καθαυτά αρνητικά ή θετικά ορόσημα γ. και τέλος, στη διεκδίκηση αναγνώρισης των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τα οποία έχουν στερηθεί αυτές οι περιθωριοποιημένες ή καταπιεσμένες ταυτότητες που τώρα καλούνται να διαμορφώσουν το πολιτικό και κοινωνικό πεδίο με την παρουσία τους και τον (τους) λόγους τους. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι ο όρος χρησιμοποιείται και μειωτικά για να περιγράψει μια στεγνή και συχνά στείρα ομαδική αλληλεγγύη που βασίζεται σε συγκεκριμένα κοινά χαρακτηριστικά προκειμένου να αντικρούσει την καταδυνάστευση και καταπίεση από διάφορες ηγεμονίες κινδυνεύοντας έτσι να αποκλείσει τη συνεργασία με άλλες πολιτισμικές και πολιτικές ομάδες με το να καταφεύγει σε πολιτικές απομόνωσης [separatism].
Φεμινισμός και Σπουδές Φύλου
Υπό την επιρροή της ψυχαναλυτικής θεωρίας (Sigmund Freud, Jacques Lacan, Julia Kristeva) και της μαρξιστικής θεωρίας (Karl Marx, Louis Althusser, Etienne Balibar), οι οποίες αποδομούν την ιδέα ότι το υποκείμενο [1] είναι μια συνεκτική και ομογενής οντότητα, οι φεμινιστικές πολιτικές ταυτότητας αναλαμβάνουν το δύσκολο έργο της κριτικής ανάλυσης του αυτοπροσδιορισμού των γυναικών αλλά και των ανδρών ενάντια στην κοινή πρακτική που ορίζει τα δύο φύλα σύμφωνα με τις βιολογικές διαφορές τους. Αντικρούοντας τις πατριαρχικές αντιλήψεις, οι οποίες είχαν καθιερώσει τον λευκό άνδρα αστό ως το πολιτικό αρχέτυπο μια άρτιας και αυτόνομης ταυτότητας, οι φεμινιστικές πολιτικές ταυτότητας από τη δεκαετία του 60 ως σήμερα δίνουν έμφαση στην πολιτική, έμφυλη, φυλετική και ταξική συγκρότηση της ταυτότητας με σκοπό να αναδείξουν την καταπιεστική και περιοριστική δόμηση του ρόλου των γυναικών («Γυναίκα δεν είσαι αλλά γίνεσαι», Simone de Beauvoir). Η έμφυλη διάσταση του υποκειμένου και η επιτελεστική [performative] και όχι γενετική λειτουργία του φύλου σηματοδοτεί τη διερεύνηση των φεμινιστικών λόγων στις σπουδές φύλου, οι οποίες δίνουν μια άλλη διάσταση στις πολιτικές ταυτότητας. Σύμφωνα με τη Judith Butler, μία από τις κυριότερες εκπροσώπους του λεγόμενου τρίτου φεμινιστικού κύματος ή ρεύματος [third wave feminism] και των σπουδών φύλου, ο επιτελεστικός χαρακτήρας του φύλου αποκαλύπτει ακόμα περισσότερο την κοινωνική και πολιτισμική συγκρότησή του και τον έλεγχο του από κοινωνικά, ταξικά, έμφυλα, φυλετικά, και πολιτικά χαρακτηριστικά (Gender Trouble [Η Προβληματική του Φύλου]). Η Butler θεμελιώνει την τώρα παγιωμένη αντίληψη ότι το φύλο διαμορφώνεται μέσα από τις διάφορες ταξικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές δομές, οι οποίες συγκροτούν το φύλο μέσα από τους ρόλους που το υποκείμενο καλείται να επιτελέσει στον κοινωνικό και πολιτικό του βίο. Υπό αυτό το πλαίσιο, το φύλο λειτουργεί ως ένας επιπλέον παράγοντας στη διερεύνηση των πολιτικών ταυτότητας καθώς απομυθοποιεί την αντίληψη ότι οι διάφορες ταυτότητες διαμορφώνονται ανάλογα με τα βιολογικά ή και γενετικά τους χαρακτηριστικά και διευκολύνει την ανάλυση των άλλοτε αρμονικά συνυπαρχόντων και άλλοτε συγκρουόμενων πολιτισμικών και πολιτικών ταυτοτήτων. Η εξέλιξη των φεμινιστικών λόγων και των σπουδών φύλου εμπλουτίστηκε και από την ανάπτυξη της θεωρίας queer [queer theory] η οποία μάχεται ενάντια σε μια γενετική αντίληψη της ομοφυλοφιλίας προσπαθώντας να αναδείξει την πολυπλοκότητα και την αλληλοεπίδραση των κατηγοριών «ομοφυλόφιλος», «λεσβία», «ετερόφυλος». Σκοπός της queer θεωρίας είναι να αναλύσει το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της σεξουαλικότητας, όπως διαμορφώνεται σε διάφορες κοινωνίες, και να χρησιμοποιήσει την αποδομητική μεθοδολογία προκειμένου να εξηγήσει τη συγκρότηση της ιδέας της σεξουαλικότητας. Και αυτό το θεωρητικό πλαίσιο δηλώνει την κριτική επιθυμία να υπονομευθούν εκείνες οι δομές και οι λόγοι που ορίζουν το υποκείμενο ντετερμινιστικά και να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις να οριστεί το υποκειμένο ως μια οντότητα που βρίσκεται σε μια διαδικασία εξέλιξης. Σε αντίθεση με το μύθο και το μοντέλο μιας ανώτερης πολιτικής ή κοινωνικής ταυτότητας η οποία λειτουργεί ως μέτρο περιθωριοποίησης και καταπίεσης εκείνων των ταυτοτήτων που είναι διαφορετικές, η Norma Alarcón, (Conjugating Subjects in the Age of Multiculturalism, [Η έγκλιση των Υποκειμένων την Εποχή της Παγκοσμιοποίησης]), αναλύει το φαινόμενο των «παροδικών ταυτοτήτων» [provisional identities], αυτό που η Chela Sandoval αλλιώς ονομάζει «τακτική υποκειμενικότητα» [tactical subjectivity]• αυτή η έννοια της κοινωνικής και πολιτικής ταυτότητας που συνεχώς μεταβάλλεται και δεν μπορεί να οριστεί ουσιοκρατικά αποκαλύπτει τις φαντασιακές [imaginary] δομές του έθνους-κράτους. Πιο συγκεκριμένα, τόσο η Alarcón όσο και η Sandoval χρησιμοποιούν τον παράγοντα του φύλου για να αναλύσουν τους τρόπους με τους οποίους καταστρατηγούνται διάφορες κοινωνικές ταυτότητες ως υποδεέστερες ετερότητες ενάντια στις οποίες συχνά ορίζονται οι κραταιές ταυτότητες [dominant identities], οι οποίες εκπροσωπούν αυτή που παρουσιάζεται και δομείται ως ιδανική ταυτότητα του έθνους-κράτους. Κατά αυτή την έννοια, οι πολιτικές ταυτότητας στοχεύουν σε μια πολιτισμική πολιτική ετερότητας η οποία ασκεί κριτική στις πολιτικές ουσιοκρατίας και διερευνά τις κοινωνικές, πολιτικές, φυλετικές και έμφυλες πτυχές της ετερότητας, όπως διαμορφώνονται μέσα και ενάντια στα πλαίσια των ηγεμονικών τακτικών και λόγων. Μια τέτοια πολιτική εναντιώνεται στο μύθο του ομογενούς και μονογλωσσικού πολιτισμού του έθνους-κράτους καθώς διερευνά αυτό που η Gloria Anzaldúa ονομάζει «συνοριακούς τόπους» [borderlands], στους οποίους συνυπάρχουν πολύ διαφορετικές και συχνά αντιμαχόμενες γλώσσες και κουλτούρες. Οι πολιτικές ταυτότητας εμπλέκονται στην έννοια της πολυπολιτισμικότητας [multiculturalism]. Σύμφωνα με τη Cynthia Hamilton, η πολυπολιτισμικότητα μπορεί να οριστεί ως εκείνος ο επιστημονικό λόγος που επικεντρώνεται στη λειτουργία και τη δομή των αφηγηματικών λόγων που αναπαραστούν την ιστορία, την κοινωνία και τον πολιτισμό με στόχο να ασκήσουν κριτική και να απορρίψουν μια μονολιθική αντίληψη της ιστορίας και του πολιτισμού. Δίνοντας λόγο και φωνή σε ένα ευρύ φάσμα ταυτοτήτων με έμφαση στα στοιχεία ετερότητάς τους, οι πολυπολιτισμικοί λόγοι επίσης φαίνεται να αντιστέκονται στην εμπορευματοποίηση του πολιτισμού. Ταυτόχρονα, όμως, επικρίνονται και για τη διατήρηση στρατηγικών ενσωμάτωσης και αφομοίωσης, όπως ισχυρίζεται και η Angela Y.Davis στο "Gender, Class and Multiculturalism" [«Φύλο, Τάξη και Πολυπολιτισμικότητα»]. Σύμφωνα, με την Davis, οι πολιτισμοί δεν είναι πολιτικά ουδέτεροι και πολλές φορές η πολυπολιτισμικότητα δεν εμπλέκει τον πολιτικό χαρακτήρα του πολιτισμού και επομένως δεν οδηγεί στη συστηματική αποσύνθεση των ρατσιστικών, σεξιστικών και ομοφοβικών μηχανισμών και θεσμών. Για την Sandoval, οι φεμινιστικοί όροι «αντιστεκόμενη συνείδηση» [oppositional consciousness] και «διαφοροποιούμενη συνείδηση» [differential consciousness] εκφράζουν την ανάγκη για την εμπειρία του «μεταξύ και του ανάμεσα» σε πολιτισμούς, γλώσσες και ταυτότητες, Αυτή η εμπειρία επιζητά έναν τρόπο και είδος συνείδησης ο οποίος αρχικά ήταν η περιοχή της διαίσθησης και των ψυχικών φαινομένων αλλά που τώρα αναγνωρίζεται ως μια συγκεκριμένη πρακτική, η οποία ανακαλύπτει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο μέσα και στο έξω ως το δια-πολιτισμικό και δια-υποκειμενικό τόπο. Η Sandoval θέτει την πρόκληση της αντίστασης σε διάφορες ηγεμονίες μέσα από το έργο και τη λειτουργία της ετερότητας μέσα και έξω από πολλαπλά πεδία. Η Gloria Anzaldúa ορίζει αυτό το ενδιάμεσο χώρο ή πεδίο ως τη «μιγάδα συνείδηση» [mestiza consciousness] η οποία επιδεικνύει ανεκτικότητα στις αντιφάσεις, τα παράδοξα και τις αμφισημίες του υποκειμένου που κατοικεί συχνά τόπους, οι οποίοι είναι «συνοριακοί» και απαιτούν την παράλληλη δράση και βίο σε διαφορετικές θέσεις υποκειμένου, αντιστεκόμενοι έτσι στο μύθο του ενός και ομογενούς υποκειμένου. Για τη Norma Alarcón, ο οντολογικός λόγος της ετερότητας μπορεί όμως και να υποθάλπει το λόγο της ουσιoκρατίας μιας και δύναται να προάγει το μύθο μιας αυθεντικής ή πρωτογενoύς ταυτότητας η οποία τελικά προϋποθέτει την κάθαρση από άλλα ξένα ή μη αυθεντικά στοιχεία. Με άλλα λόγια, οι πολιτικές της ετερότητας μπορεί να υποθάλπουν τάσεις ανισότητας όσο και οι πολιτικές ταυτότητας μπορεί να παράγουν ακόμα περισσότερες ουσιοκρατικές πολιτικές και αφηγήματα.
- ↑ Σύμφωνα με τον Sigmund Freud και τον Jacques Lacan, το υποκείμενο καθορίζεται τόσο από τις διαστάσεις του συνειδητού όσο και του ασυνείδητου, ενώ σύμφωνα με τον Louis Althusser, το υποκείμενο εγκαλείται και ελέγχεται από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς και του μηχανισμούς καταστολής του κράτους.
Σχόλια Επιμελήτριας
Η κριτική στις πολιτικές ταυτότητας (identity politics) αλλά και οι δυσκολίες στη σχέση φεμινιστικής θεωρίας και φεμινιστικής πολιτικής πράξης συζητούνται επίσης στο λήμμα «Φύλο και κριτική θεωρία», ενώ το λήμμα «Φύλο και ιδεολογία" αναπτύσσει περαιτέρω την έννοια του υποκειμένου στη θεωρία του Louis Althusser
Εσωτερικές συνδέσεις
Φύλο, σεξουαλικότητες, κινήματα
Εξωτερικές συνδέσεις
Stanford Encyclopedia of Philosophy, “Identity Politics” http://plato.stanford.edu/entries/identity-politics/
Bιβλιογραφικές αναφορές
Alarcón, Norma. “Conjugating Subjects in the Age of Multiculturalism.” Eds. Avery Gordon, Christopher Newfield. Mapping Multiculturalism. Minneapolis & London: University of Minnesota Press, 1996.
Anzaldúa, Gloria. Borderlands/La Frontera: The New Mestiza. San Francisco: Spinsters/Aunt Lute, 1987.
Butler, Judith. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. New York: Routledge, 1990.
Davis, Angela Y. “Gender, Class, and Multiculturalism: Rethinking “Race” Politics.” Eds. Avery Gordon, Christopher Newfield. Mapping Multiculturalism. Minneapolis & London: University of Minnesota Press, 1996.
Hamilton, Cynthia. “Multiculturalism as Political Strategy. ” Eds. Avery Gordon, Christopher Newfield. Mapping Multiculturalism. Minneapolis & London: University of Minnesota Press, 1996.
Kramarae, Cheris & Dale Spender. Eds. Routledge International Encyclopedia of Women. Volume 3. New York & London: Routledge, 2000.
Sandoval, Chela. “U.S. Third World Feminism: The Theory and Method of Oppositional Consicousness in the Postmodern World.” Genders 10 (Spring 1991).
Ειδική βιβλιογραφία
Abelove, Henry, et al., eds. The Lesbian and Gay Studies Reader. New York: Routledge, 1993.
Blasius, Mark. Gay and Lesbian Politics: Sexuality and the Emergence of a New Ethic. London and New York: Routledge, 1994.
Braidotti, Rosi. Nomadic Subjects. Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory. New York: Columbia UniversityPress, 1994.
—Metamorphoses: Towards a Materialist Theory of Becoming.Cambridge: Polity Press, 2002.
Bristow, Joseph. Sexuality. New York: Routledge, 1997.
Brown, Wendy. States of Injury: Power and Freedom in Late Modernity. Princeton: Princeton University Press, 1995.
Butler, Judith. Bodies that Matter: On the Discursive Limits of 'Sex'. New York: Routledge, 1993.
Cixous, Hélène. Entre l'écriture. Paris: Des Femmes, 1986.
Connolly, William. Identity/Difference: Democratic Negotiations of Political Paradox. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2002.
Firestone, Shulamith. The Dialectic of Sex: The Case for Feminist Revolution. Toronto: Bantham Books, 1970.
Foucault Michel. The History of Sexuality: An Introduction, Vol. 1. New York: Vintage, 1978.
Friedan, Betty. The Feminist Mystique. New York: Norton, 1963.
Grosz, Elizabeth (ed.). Becomings. Explorations in Time, Memory and Futures. Ithaca: Cornell University Press, 1999.
Gutman, Amy (ed.). Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition. Princeton: Princeton University Press, 1994.
Hull, Gloria T. et all. All the Women are White, All the Blacks are Men, But Some of Us are Brave: Black Women's Studies. New York: Feminist Press, 1982.
Irigaray, Luce. The Sex Which is not One. Catherine Porter, trans. Ithaca: Cornell University Press, 1985.
—Je, Tu, Nous. Towards a Culture of Difference. Alison Martin, trans. New York & London: Routledge, 1993.
Jardine, Alice. Gynesis. Ithaca: Cornell University Press, 1985.
Jardine, Alice & Paul Smith (eds.). Men in Feminism. London & New York: Methuen, 1987.
Kruks, Sonia. Retrieving Experience: Subjectivity and Recognition in Feminist Politics. Ithaca: Cornell University Press, 2000.
Moi, Toril. What is a Woman? And Other Essays. Oxford: Oxford University Press, 2000.
Phelan, Shane. Identity Politics: Lesbian Feminism and the Limits of Community. Philadelphia: Temple University Press, 1989.
Phillips, Anne. Multiculturalism Without Culture. Princeton: Princeton University Press, 2007.
Sedgwick, Eve. Epistemology of the Closet. Berkeley: University of California Press, 1990.
